Очигледно, Преспанскиот договор ја протри волшебната ламба и духот од ламбата праша за три жeлби, кои, по три години, јасно се воочуваат. Од трите желби, кои ги понуди духот, втората е веќе реализирана. За дел од македонските политичари и нивните гласноговорници, третата желба треба, за жал, да се оствари што поскоро (заради официјално започнување на преговорите за членство во ЕУ). И конечно првата желба, полноправно членство во ЕУ, која, впрочем, е една од причините за постоењето на Преспанскиот договор, можеби ќе се оствари во некоја многу далечна иднина. Но доколку се случи тоа, тогаш сигурно тоа нема да биде за македонска Македонија
Преспанскиот договор имаше за цел членство во ЕУ и во НАТО. Неговата ратификација беше имплементирана со промената на македонскиот Устав и структурата на владеење во Македонија, а дел од меѓународната и домашна јавност, тогаш избрзано заклучи: „Историски договор, победа на разумот над национализмите, пример за политичка храброст и визија“. Но, подоцна, се појави барањето за промена на генезата на македонскиот идентитет и македонскиот јазик. Очигледно, Преспанскиот договор ја протри волшебната ламба и духот од ламбата праша за три жeлби, кои, по три години, јасно се воочуваат.
Прва желба – полноправно членство во ЕУ
Водејќи сметка за тековната геополитичка карта на светот и предизвиците со кои се соочува ЕУ, првата желба повеќе се восприма како бесконечно далечна желба, а многу помалку како дофатлива стварност. Инаку, токму заради првата желба, договорот се „провлече“ во сомнителни, за многумина нелегални, неуставни околности. Според мене, а имајќи ги предвид забелешките на експертите, тој за Македонија е многу повеќе штетен отколку користен, а јас лично би бил најсреќен доколку грешам во оваа констатација. Официјалното започнување на преговорите повеќе ќе има симболично значење со единствена цел: одржување на тековното владеење. Се плашам дека поддршка што ја добиваме деновиве од ЕУ и од САД за нашиот јазик и идентитет и за почеток на преговорите со Унијата, нашите политичари ќе ја трансформираат во обична борба за власт, сервилност и користољубие. Нарцисоидноста, ароганцијата, непромисленоста и некомпетентноста за носење геостратегиски одлуки на нашите политичари, долга низа години е погубна за иднината на Македонија. Се проценува дека во изминатиов период околу 33 отсто од европското право се веќе пренесени во нашиот правен систем. Меѓутоа, нема потреба од инсистирање за членство во ЕУ по секоја цена, дури и тогаш кога, на пример, 90 отсто од европското право ќе бидат имплементирани во Македонија.
Втора желба – политичка хегемонија
Постојат два модели на демократија: мнозински и консензуален, за што пишував неодамна во „Нова Македонија“. Моделот на демократија во Македонија е „етномнозинска демократија“ (со примеси на нешто што се нарекува консоцијална демократија). Етномнозинската демократија, меѓутоа, заедно со спецификите на македонското општество и, во голема мера, незнаењето на дел од македонските политичари и нивната безличност и алчност, постепено, доведе до: (1) еродирање на демократијата, (2) нестабилно владеење, (3) владеење што, всушност, се реализира преку два етнопаралелни процеси, (4) етнодиференцијација, (5) доминација на малцинството над мнозинството, (6) фрагментација на општеството и (7) девалвација на системот на вредности. Тука би сакал да нагласам дека двете доминации, доминацијата на малцинството над мнозинството и доминацијата на мнозинството над малцинството, се негативни и треба да се спречат со различни механизми. Но Преспанскиот договор, всушност, ја зацврсти доминацијата, хегемонијата на малцинството над мнозинството и принципот на паралелното етновладеење, а тоа предизвика Македонија постепено да стане де факто, иако сѐ уште не е де јуре, дел од една замислена заедница во која живеат сите Албанци.
Трета желба – посегање по културната историја на македонскиот народ
Суверенитетот на која било држава, па така и на Македонија, вклучува право на самоопределување за прашањата на идентитетот, јазикот и религијата, што значи дека историјата на Македонија воопшто не е (и не треба да биде) тема за политичко пазарење. Притоа, како и во минатото така и денес, историјата на Македонија треба да се пишува водејќи сметка за македонскиот идентитет, кој го црпи својот легитимитет од повеќевековните преданија, обичаи, колективна меморија, менталитет, јазик, артикулирана свест за етнокултурната посебност, колективен интегритет, револуционерните борби за македонска држава, почит кон традиционалните религиски институции и наратив за припадноста на одреден географски и историски простор. Затоа, идејата за „заедничка историја“ на Македонија и Бугарија е целосно бесмислена, па така на пример, Денот на светите браќа Кирил и Методиј, 24 Мај, би требало да го одбележуваат сите словенски држави, не само Македонија и Бугарија. Повеќе од еден век ние сме сведоци на посегање по македонската културна историја, што последниве неколку години, по Преспанскиот договор, прерасна во политичка агресија и посегање по територијата и државата на македонскиот народ.
Македонска опстојба
Македонија не смее ниту денес ниту кога било во иднина да отстапи од негувањето и заштитата на македонскиот идентитет и македонскиот јазик, коишто имаат словенски карактер, а не бугарски. Ќе наведам само два, иако постојат многу повеќе, општоприфатени и научно поткрепени факти во одбрана на македонскиот идентитет и македонскиот јазик.
Првиот факт, браќата Кирил и Методиј за сите словенски народи, освен за Бугарите, се сесловенски просветители. Константин филозофот – Св. Кирил го измислил првото словенско писмо, глаголицата, што одговара на гласовниот систем на словенските македонски говори од три села во околината на Солун: Сухо, Висока и Зарова. Покрај тоа, и теренските истражувања кон крајот на 19 и почетокот на 20 век во околината на Солун резултираат во книгата „Македонските студии“ од Словенецот Ватрослав Облак. Тој и неговиот учител, Хрватот Ватрослав Јагиќ, се автори на македонската теорија за основата на старословенскиот јазик, којашто е општоприфатена во целиот славистички научен свет. Старословенскиот јазик е општословенски, наднационален книжевен јазик, (притоа, називот старословенски јазик е општоприфатен од целиот словенски и славистички свет, освен од Бугарите), и служел како книжевен јазик кај сите словенски народи. Светите Кирил и Методиј ги превеле од грчки на старословенски јазик првите црковни книги, а папата Адријан II (9 век) поддржувајќи ја нивната мисија, овозможил, покрај хебрејскиот, грчкиот и латинскиот, старословенскиот јазик да се користи во христијанското богослужење.
Вториот факт, бугарскиот народ во период од период од 10 до 18 век не ги признавал за свои светци и не ги славел култови на светите Климент и Наум.
Имено, повеќедецениските истражувања на академик Цветан Грозданов и поновите истражувања од д-р Сашо Цветковски, покажуваат дека портретите на иконите и фреските на Св. Климент се наоѓаат во најголем број во денешна Македонија, многу помалку во Грција, Костур и Верија, во Албанија околу Корча и Москополе, како и во Србија во границите на Охридската архиепископија, при што најстариот портрет потекнува од 11 век. Во Бугарија, меѓутоа, не се откриени портрети на Св. Климент во период од 10 до 18 век. Имајќи го предвид наведеното, повеќе од јасно е дека во Македонија, Св. Климент е дел од традицијата и културниот идентитет на македонскиот народ, додека во Бугарија, низ вековите, зографите него не го сликале, што укажува дека бугарскиот народ не го сметал и чувствувал за свој. Работите се смениле во 19 и 20 век. Па така, на пример, називот Софиски универзитет „Св. Климент Охридски“, најстариот универзитет во Бугарија, формиран во 1888 година го добил во 1905 година. Нагласувајќи дека името на кој било универзитетот е неотуѓиво право на неговиот основач, сепак, би сакал уште еднаш да потенцирам дека повеќе од еден век ние сме сведоци на посегање по македонската културна историја.
Предлог за избор на модел на демократија
За излез од долгогодишната криза во Македонија, предлагам консензуална демократија или, со поедноставни зборови, пропорционална демократија. Ќе го илустрирам ова со пример: ако на изборите партија А добие 35 отсто, партијата Б 34 отсто, партијата В 20 отсто и партијата Г 11 отсто пратенички места, во етномнозинскиот модел извршната власт се распределува меѓу партиите А и В, двете победнички партии меѓу доминантните етникуми. Притоа, заради остварување и задржување на власта од страна на партијата А, поделбата на извршната власт често се прави во приближен сооднос 50 отсто за А и 50 отсто за В. Од друга страна, во консензуалната демократија, извршната власт се дели меѓу сите четири партии (пропорционално на освоените пратенички места). Политичката теорија и пракса, за што може да се прочита во многу учебници, покажува дека консензуалната демократија во споредба со мнозинската демократија е постабилна, индикаторите за квалитет на демократијата се значително повисоки, а управувањето во такви држави е поефикасно. Се разбира, ова е само првиот услов за излез од кризата. Потребни се воведување нови форми на директна демократија, на пример, народно вето, отповикување на избрани претставници и друго, но и зајакнување на владеењето на правото и подобрување на судската независност.
Што понатаму?
Дали сте се запрашале што ќе се случи ако прифатиме дека македонскиот идентитет и македонскиот јазик постојат од 1945 година? Во тој случај, за неколку децении од денес, под притисок на демократската (домашна но и надворешна) јавност, тие творби (македонскиот идентитет и македонскиот јазик) природно ќе исчезнат, ќе ги снема како комунистички, недемократски творби, ќе „догори оганчето, крај“. Ако од независноста до денес секоја промена на власт значеше влошување на демократските процеси (денес, типичен пример за тоа е дивеењето во секторот образование и наука), случувањата во изминатите три години, укажаа дека сегашните властодршци додадоа уште еден атрибут, негирање на македонскиот идентитет и македонскиот јазик. Дали се сеќавате дека пред триесетина години Арбитражната комисија на чело со Бадинтер, претседателот на Уставниот суд на Франција, заклучи дека имаме право на називот „Македонија“? А денес, придавката македонски се забранува. Преспанскиот договор ги уби и името Македонија и придавката македонска. Ќе го цитирам Венко Андоновски: „Така е и со Македонија. Таа има смисла само ако е атрибуирана со пертинетна (точна) придавка: македонска Македонија. Ако кажете бугарска, српска, грчка, Македонија, тоа не е Македонија.“
Од трите желби, кои ги понуди духот, втората е веќе реализирана. За дел од македонските политичари и нивните гласноговорници, третата желба треба, за жал, да се оствари што поскоро (заради официјално започнување на преговорите за членство во ЕУ). И конечно првата желба, полноправно членство во ЕУ, која, впрочем, е една од причините за постоењето на Преспанскиот договор, можеби ќе се оствари во некоја многу далечна иднина. Но доколку се случи тоа, тогаш сигурно тоа нема да биде за македонска Македонија. Да заклучам, решенија има, ќе бидат болни, но друг избор немаме. Основните решенија вклучуваат: (1) опстојба дека македонскиот идентитет и македонскиот јазик имаат словенски, не бугарски карактер; (2) консензуален (пропорционален) модел на извршната власт и (3) приспособување и имплементирање на европските вредности, но без инсистирање, по секоја цена, на полноправно членство во ЕУ. На овие три решенија, секако, треба да се надоврзат и други придружни решенија, вклучувајќи и подобрени механизми за контрола на работата на Владата.
