Некои аспекти на ставовите на грчкиот економист Јанис Варуфакис за деградацијата на капитализмот како општествено-економска формација
- Грчкиот економист и поранешен министер за финансии Јанис Варуфакис во својата книга „Технофеудализам: Што го уби капитализмот“ од 2023 година тврди дека платформите како Амазон и Гугл станале своевидни дигитални феудални поседи, со корисници како кметови, кои создаваат вредност со своите профили, а производителите како вазали, кои плаќаат провизии до 40 отсто. Овој модел, сè позастапен во САД, ги забавува иновациите, ја зголемува социјалната нееднаквост и ја ослабува демократијата
- Еден од клучните проблеми е ерозијата на јавната сфера, односно недостигот од разумна дебата и растечката поделба и поларизација. Дихотомизацијата претставува когнитивен механизам за намалување на медиумската комплексност и океанот од информации во кој сме потопени, таа ја поедноставува реалноста во црно-бело, што води до општествен раздор
- Модерните општества се забрзани општества, не само поради нагласената брзина на животот туку и поради забрзаната динамика на општествениот развој. Во ова забрзување технологијата е најбрзиот тркач, а општествените институции се најбавните. Теоријата за културно заостанување укажува на овој јаз: имаме високоразвиена технологија, но постојниот дизајн на општествените институции не е синхронизиран за да се користи на оптимален начин
Веќе не живееме во капитализам, туку во нов дигитален феудализам, во кој технолошките гиганти како Амазон и Гугл заработуваат пари, не со производство, туку со извлекување кирија преку контрола на податоците, вниманието и пазарите, тврди грчкиот економист и поранешен министер за финансии Јанис Варуфакис во својата книга „Технофеудализам: Што го уби капитализмот“ (2023). Според оваа теорија, платформите станале своевидни дигитални феудални поседи, со корисници како кметови, кои создаваат вредност со своите профили, а производителите како вазали, кои плаќаат провизии до 40 отсто. Овој модел, сè позастапен во САД, ги забавува иновациите, ја зголемува социјалната нееднаквост и ја ослабува демократијата, тврди грчкиот економист.
Тој предлага данок на дигитална кирија, основен приход и демократизација на сопственоста на платформите по примерот на задругите како шпанскиот „Мондрагон“. Во „Техносоцијализам“, авторите Брет Кинг и Ричард Пети предлагаат комбинација од напредни технологии и социјална правда.
Сличен модел веќе се тестира во Кина, каде што експериментот „Споделен просперитет“ е во тек во градот Хангжу од 2021 година, со цел да се намали нееднаквоста и да се зголеми уделот на домаќинствата со годишен приход помеѓу 12.000 и 60.000 евра на 80 отсто. Вештачката интелигенција игра клучна улога во оваа замисла, оптимизирајќи ги јавните услуги како што е здравствената заштита преку обработка на масовни податоци.
Покрај технофеудализмот и техносоцијализмот, како можни патишта на развој се споменуваат и технолибертаријанизмот, екотехнократијата, надмоќта и дигиталните задруги.
До какви општествени промени води вештачката интелигенција?
Социологот Крешимир Жажар од Филозофскиот факултет во Загреб предупредува дека, за почеток, треба да се има предвид дека терминот вештачка интелигенција е обвиен во облак од недоразбирања, честопати дури и мистификација, особено под влијание на популарните прикажувања на темата, особено од страна на филмската индустрија. Вештачката интелигенција е дел од посложен мозаик од технолошки трансформации, кој често се нарекува четврта индустриска револуција. Технологијата фундаментално го менува начинот на кој комуницираме, како и што правиме, како е структуриран нашиот секојдневен живот. Одредени занимања засновани на едноставни повторувачки задачи веќе се заменети, но вештачката интелигенција постепено ги заменува и занимањата со посложени вештини.
Како клиенти на разни услуги, ние сме принудени да комуницираме со четботови што го положуваат Тјуринговиот тест сè повешто, т.е. не ја забележуваме разликата во комуникацијата помеѓу овие програми за вештачка интелигенција и луѓето. Нашата когниција исто така се менува. Некои автори зборуваат за алгоритамска атрофија – застој на способностите за размислување. Ова особено се однесува на стеснувањето на опсегот на креативност поради употребата на алатки како што се ЧетГПТ и други, вели Жажар.
Дали тезата на Варуфакис за технофеудализмот е легитимна?
Според Жажар, феномените што ги опишува Варуфакис навистина се случуваат.
– Дали да се нарече технофеудализам останува отворено прашање, бидејќи феудалните општества имаат строга хиерархиска структура со строга класна структура и фиксни општествени односи. Покрај тоа, кметовите во феудалните општества биле принудени да бидат закупувачи на феудална земја за да преживеат. Таквата аналогија не важи во случај на користење дигитални услуги, т.е. не сме принудени да користиме дигитални платформи, иако ги користиме масовно – вели Жажар.
Од разновидниот спектар на дигитални услуги, се издвојува случајот со „Спотифај“ и сродните музички платформи што им овозможуваат на корисниците пристап до огромен број песни.
– Платформите самите не инвестирале во производство на содржини, а уметниците можеби добиваат само неколку трошки од огромниот профит. Следејќи ја логиката на Варуфакис, ваквите случаи би можеле да се наречат техноропство. Иако терминот технофеудализам е концептуално стимулирачки, би сакал да сугерирам дека станува збор за појава на дигитални монополи, па дури и дигитални картели во рамките на трансмутиран, но познат неолиберален капитализам – објаснува Жажар.
Закана за демократијата?
Одредени теоретичари на технофеудализмот веруваат дека тој ја загрозува демократијата, меѓу другото, затоа што со поттикнување на поларизацијата постигнува поголем ангажман и подолго задржување на платформата, што овозможува поголем профит.
Жажар вели дека не би било фер целата вина за кризата на демократиите, над кои се надвиснал темниот облак, да се префрли на вештачката интелигенција или, поточно, на алгоритмите што придонесуваат за создавање „спротивни логори“. Еден од клучните проблеми е ерозијата на јавната сфера, односно недостигот од разумна дебата и растечката поделба и поларизација. Дихотомизацијата претставува когнитивен механизам за намалување на медиумската комплексност и океанот од информации во кој сме потопени, таа ја поедноставува реалноста во црно-бело, што води до општествен раздор.
– Потенцијалната замена на принципот на хомологија врз кој се темелат алгоритмите со, на пример, принципот на хетерологија, односно предлагање на консумирање медиумска содржина различна од сопствената, би можела да биде чекор напред. Преку алгоритми програмирани на овој начин би се надминале личните филтер-меурчиња и ехокомори, а доминантната култура на откажување би се заменила со култура на дијалог – наведува нашиот соговорник.
Алгоритмите не се појавуваат во вакуум, туку претставуваат општествена активност што подразбира одредени општествени ефекти. Специфичен проблем е таканаречената алгоритамска пристрасност, која ги одразува постојните општествени нееднаквости во дигиталната сфера. Вештачката интелигенција сигурно би можела да се користи во спротивна насока, односно кон намалување на општествените нееднаквости, еманципација, зголемување на општествената правда и солидарност.
Во која насока би можеле да се развиваат општествата на иднината?
Бидејќи одредени градови и земји, не само Кина туку и Индија, како и некои европски земји како Естонија, веќе експериментираат со основен приход и некои форми на демократизација на дигиталните технологии, а во исто време го зајакнуваат она што Варуфакис го нарекува технофеудализам, се поставува прашањето што ќе преовладува во иднина. Жажар вели дека насоките за развој на општествата се отворена книга со голем број непредвидливи варијабли, па затоа е тешко да се предвиди во која насока ќе се развиваат работите.
– Како што тврдат некои социолози, модерните општества се забрзани општества, не само поради нагласената брзина на животот туку и поради забрзаната динамика на општествениот развој. Во ова забрзување, технологијата е најбрзиот тркач, а општествените институции се најбавните. Теоријата за културно заостанување укажува на овој јаз: имаме високоразвиена технологија, но постојниот дизајн на општествените институции не е синхронизиран за да се користи на оптимален начин. Вештачката интелигенција може да се користи за многу благородни цели, за општо добро – вели тој.
Недостига јавна дебата за идниот развој на општественото уредување.
– Сепак, во еродираниот јавен простор, особено политичкиот дискурс, недостига сериозна јавна дебата за тоа какво општество сакаме во блиска иднина – предупредува Жажар. Д.Ст.
