Во Бретон Вудс, каде што Америка се појави како најголема светска сила со околу половина од светскиот БДП, а во ММФ има единствено право на вето, беа договорени принципите на повоениот меѓународен монетарен систем, главно врз основа на т.н. План на Вајт, кој таа го предложи
Да се слави или не осумдеценискиот јубилеј од воспоставувањето на глобалниот монетарен систем
Пред 80 години монетарниот систем Бретон Вудс, воспоставен во јули 1944 година (во Бретон Вудс, Њу Хемпшир, САД), имаше цел да го обнови меѓународниот финансиски систем, кој беше уништен од Големата депресија во 30-тите години од минатиот век, со задржување на фиксните девизни курсеви по крахот на златните стандарди. Потоа, на Меѓународната финансиска конференција со присуство на 44 земји (вклучувајќи ја и Југославија), беа основани ММФ и Светската банка, а американскиот долар беше воспоставен како глобална резервна валута поддржана со злато по стапка од 35 долари за фина унца (31,103 грама). Другите земји беа обврзани да ги утврдат официјалните паритети на нивните валути според американскиот долар, според неговата фиксна врска со златото (дозволените флуктуации на девизниот курс може да изнесуваат плус или минус еден процент околу паритетот).
Во Бретон Вудс, каде што Америка се појави како најголема светска сила со околу половина од светскиот БДП, а во ММФ има единствено право на вето, беа договорени принципите на повоениот меѓународен монетарен систем, главно врз основа на т.н. План на Вајт, кој таа го предложи, додека планот на тогаш познатиот британски економист Џон Мејнард Кејнс беше префрлен во втор план, а кој се залагаше за меѓународна клириншка унија и „банкор“ како валута за порамнување. ММФ требаше да обезбеди соработка во областа на меѓународните плаќања и политиката на девизниот курс и да одобри заеми за краткорочно балансирање на билансот на плаќања, а Светската банка да обезбеди долгорочни заеми, пред сѐ за инфраструктурата, за да се овозможат реконструкција и развој.
Наведените цели на ММФ како главна светска финансиска институција беа: развој на меѓународна монетарна соработка, поддршка на стабилни девизни курсеви, помош во одржување на конвертибилноста на валутите и давање краткорочни заеми за балансирање на платниот биланс. Кога беше основан ММФ, неговата цел беше да го помогне развојот на националните економии и да им овозможи на неразвиените земји, користејќи ги своите финансиски ресурси, да се развиваат побрзо и да станат поразвиени со нивните компаративни предности и преку намалување на јазот меѓу богатите и сиромашните.
ММФ повеќе нема конструктивна улога во светската економија каква што имаше неколку години по Втората светска војна, а „системот и институциите на Бретон Вудс“ мора темелно да се реформираат. Затоа е потребна трансформација на ММФ, кој е организиран како акционерско друштво, пред сѐ во самиот механизам на одлучување, односно прераспределба на националните квоти и гласачката моќ на земјите членки, која ја спречуваат најбогатите земји предводени од САД, бидејќи оние со најголема квота и број на гласови можат да го блокираат донесувањето на сите најважни одлуки.
Европските централни банки почнаа да ги менуваат доларите за злато во доцните 1960-ти, кога системот на Бретон Вудс почна да се распаѓа. Печатењето долари со текот на времето беше одвоено од расположливите американски златни девизни резерви. Војната во Виетнам го наметна растот на американскиот буџет и трговскиот дефицит, поради што САД се обидоа да ја зајакнат својата конкурентност со слабеење на доларот, но тоа не беше поддржано од другите развиени земји.
Функционирањето на системот бараше одлив на долари од САД во остатокот од светот за финансирање на трговијата и инвестициите. Во исто време, акумулацијата на долари надвор од САД ја поткопа нивната способност да ги откупи за злато. Ова не беше проблем на почетокот, поради огромната сила на САД во споредба со другите големи капиталистички сили. Но, како што тие економии закрепнаа од пустошот на војната и воведоа попродуктивни индустриски методи, конкурентната предност на САД еродираше. Пресвртот дојде кога американскиот трговски биланс стана негативен, па тогашниот американски претседател Ричард Никсон на 15 август 1971 година ја укина надворешната конвертибилност на доларот за злато, или златната основа на доларот, што доведе до колапс на системот Бретон Вудс. Оттогаш, светот работи со доларот како глобална валута во систем на повеќекратни флексибилни девизни курсеви. За разлика од златото, кое е олицетворение на вредноста, хартиените долари немаат внатрешна вредност. Тие можат да функционираат како светски пари, олеснувајќи ги трговијата, инвестициите, кредитите и дејствувајќи како складиште на вредност до степен до кој се поддржани од економската моќ на американската држава и нејзиниот финансиски систем.
Силна поддршка за доларот даде воспоставувањето на петродоларскиот систем во 1972 година, откога цената на нафтата се пресметува во оваа валута. Саудиска Арабија, како најголем светски производител на нафта, на 8 јуни 1974 година склучи 50-годишен договор со кој беше обврзана да продава нафта само за американска валута во замена за добивање помош, главно воена. Така, светскиот монетарен систем продолжи да функционира во изменета форма со доларот на чело. Земјите низ светот почнаа да спроведуваат различни политики на системот за девизен курс.
Меѓутоа, американската моќ сега сѐ повеќе се доведува во прашање. Таа беше силно потресена од светската финансиска криза во 2008 година, предизвикана од шпекулациите на американските банки, кои, доколку не беше масовната интервенција на ФЕД, ќе доведоа до колапс на светскиот финансиски систем. Оттогаш доларот постојано доживува нови потреси.
Улогата на американскиот долар му даде огромни предности на американскиот империјализам. Сега има многу јасни индикации дека како резултат на овој процес веројатно се подготвува нова криза која има паралели со онаа што се случи во 1971 година, но на многу повисоко ниво. Претседателот на ФЕД неодамна јасно предупреди дека натамошното акумулирање на долгот на американската влада „брзо станува неодржливо“, бидејќи јавниот долг веќе достигна 34.000 милијарди долари.
Најновите проекции од Комитетот за буџет на американскиот Конгрес предвидуваат долг на САД на 99 отсто од БДП на крајот на годинава, а кој ќе достигне 172 отсто до 2054 година. Ако се случи тоа, резултат ќе бидат монетизација (ситуација во која имотот заснован на долг во суштина станува безвреден), инфлација, финансиска репресија и период на екстремен хаос на монетарната политика и на пазарите. Според нивните понатамошни проекции, буџетскиот дефицит на САД ќе се зголеми за речиси две третини во текот на следната деценија, од 1,6 трилион долари на 2,6 трилиони долари, при што три четвртини од тоа зголемување доаѓаат од каматната сметка, што го прави поголема компонента од надуениот воен буџет.
Како што покажа горкото искуство од 2008 година, финансиската криза значи широки напади врз платите на работниците, уништување работни места и скратување на виталните социјални услуги. Уште една криза, за која се создаваат сите услови, ќе донесе уште подлабок пад. Еден од знаците за предупредување е зголемената цена на златото – историски одреденото крајно складиште на вредност. Поради зголемената загриженост за стабилноста на американската економија, повеќе африкански и блискоисточни земји почнаа да ги повлекуваат своите златни резерви од САД во последните месеци. Овој тренд го нагласува растечкиот скептицизам меѓу земјите во однос на традиционалниот статус на „безбедно засолниште“ на американскиот долар и американските финансиски институции. Повлекувањето на златните резерви од САД го одразува губењето на довербата во традиционалните столбови на глобалниот економски поредок.
Светскиот финансиски систем сега доживува значителен пресврт по одлуката на Саудиска Арабија да не го продолжи 50-годишниот договор за петродолар со САД, кој истече на 9 јуни годинава. Клучната одлука да не се обновува договорот ѝ овозможува да продава нафта и други стоки во повеќе валути, наместо само во американски долари, а може да се разгледа и потенцијалната употреба на дигитални валути. Овој потег претставува нов удар за доларот, што ќе доведе до дополнително глобално одвраќање од американската валута, што е дел од процесот на дедоларизација, кој Америка тешко ќе може да го спречи. Американската валута сочинува околу 58 отсто од вкупните глобални официјални резерви, што е помалку од 73 отсто во 2001 година, кога таа беше неприкосновена хегемонистичка резерва.
Зголеменото значење на земјите од БРИКС во светската економија и политика нужно ќе доведе до одредени промени во силите и центрите на моќ во процесот на трансформација од униполарен во мултиполарен поредок во светот и дополнително слабеење на моќта на Америка како водечка моќ.
Д-р Дејан Јововиќ
Авторот е економист и научен советник
