Од изложбата во МАНУ: Осврт врз историското значење на научната мисија на Никодим Павлович Кондаков
- Мисијата на Кондаков не е само научен потфат, таа е чин на културно препознавање, идентификување и признавање на една реална посебност, момент кога европската научна мисла го насочува својот поглед кон Македонија и ја дополнува големата мапа на светското наследство. Таа е мост меѓу историјата и иднината, меѓу локалното и универзалното, меѓу документот и живата меморија. Во секоја фотографија, во секој цртеж, во секоја архивска белешка од оваа мисија се содржи не само сведоштво за минатото туку и повик кон иднината – повик да ја чуваме и да ја разбереме сопствената македонска култура како темел на нашето постоење
Со непроценлива тежина и симболичка моќ е научната мисија на Никодим Павлович Кондаков во далечната 1900 година – настан што не е само епизода во историографијата, туку вистинска културна епифанија. Преку изложбата и монографијата претставени во Македонската академија на науките и уметностите (МАНУ), тој миг повторно оживува пред нашите очи, како да се враќа од длабочините на времето за да ни ја открие Македонија во нејзината духовна и материјална димензија. Македонија, тогаш уште во рамките на Османлиската Империја, се препознава како земја на слоеви – земја на древни споменици и живи традиции, на византиски храмови и народни градби, на фрески што зборуваат со боја и икони што сведочат со светлина.
Историски контекст
Во 19 век Македонија станува сцена на длабоки и драматични трансформации, простор во кој се вкрстуваат империјалните интереси, националните стремежи и културните визии. Реформите на Османлиската Империја, познати како Танзимат, отвораат нови можности, но и нови противречности: административни промени, обиди за модернизација и интеграција, кои истовремено ја будат свеста за сопствена културна и национална посебност кај народите што живеат под нејзина власт.
Појавата на новите национални држави на Балканот – Грција, Србија, Бугарија – ја засилува динамиката на регионот, внесувајќи нови политички и идеолошки влијанија, но и создавајќи притисок врз Македонија, која останува во рамките на империјата, оптоварена со пропаганди и надворешни претензии. Во тој контекст, револуционерните движења и тајните организации на Македонците ја поттикнуваат борбата за слобода и сопствена држава, додека културната мобилизација на македонските интелектуалци – преку книжевни друштва, училишта, преводи и научни трудови – ја гради основата на националната самосвест.
Во вакви историски околности, Никодим Павлович Кондаков не доаѓа како случаен патописец или љубопитен набљудувач, туку како визионерски научник, носител на една нова парадигма во истражувањето на културното наследство.
Поддржан од Императорската академија на науките во Санкт Петербург и од Рускиот археолошки институт во Константинопол, неговата мисија е плод на сериозна подготовка и внимателно осмислен план. Таа не е импровизација, туку систематски потфат што обединува историчари на уметноста, филолози, архитекти и фотографи, создавајќи интердисциплинарен пристап што ја надминува рамката на претходните истражувачки експедиции.
Царското покровителство, особено ангажманот на големиот кнез Константин Константинович Романов, ја нагласува важноста на оваа мисија и ја издвојува како дел од пошироката стратегија на руската научна и културна политика. Таа е повеќе од археолошко патување – таа е чин на културна дипломатска присутност, обид да се проникне во слоевите на историјата и да се открие богатството на византиското и средновековното наследство на Македонија. Со тоа, мисијата на Кондаков станува не само научен настан туку и симболична пресечна точка: момент кога Македонија, преку објективот на фотографијата и перото на научникот, се вградува во европската културна и историографска карта.
– Мисијата на Н.П. Кондаков во 1900 година, една од повеќето во низата што се случуваат во текот на ХІХ век, во многу нешта се разликува од претходните слични потфати на учените конзули и дипломати Е. Кузинери (E. Cousinéry), Jохан фон Хан (J.G. von Hahn), И.С. Јастребов или, пак, на амбициозните слависти, филолози и колекционери на старините В.Н. Григорович, архимандрит Антонин, А.М. Селишчев, С. Веркович, сериозните подготовки и покровителството на царското семејство (и големиот кнез Константин Константинович Романов), составот на мисијата во која се познатите професори на руските универзитети, историчарите на уметноста – вели д-р Саше Цветковски.
Интердисциплинарност и научен пробив
Во составот на мисијата на Никодим Павлович Кондаков се наоѓаат историчари на уметноста, филолози, архитекти и фотографи – секој од нив носи со себе специфична перспектива, знаење и методологија, создавајќи една целосна и хармонична слика за културното наследство на Македонија. Оваа синергија на дисциплини е ретка за своето време и претставува вистински научен пробив: уметноста се согледува не само како естетски феномен туку и како историски документ; архитектурата не е само градба од камен туку и сведоштво за духовноста и општествените структури; етнолошките мотиви не се само обичаи туку и живи траги на идентитетот и колективната меморија.
Резултатите од оваа мисија далеку ги надминуваат претходните истражувачки потфати. Првпат систематски и со научна прецизност се документираат средновековните споменици, византиското духовно и уметничко наследство, архитектонските целини и етнолошките амбиенти. Фотографијата, како ново средство во научните истражувања, овозможува не само визуелна репродукција туку и создавање архивски корпус што станува трајна ризница за генерации истражувачи. Таа ја претвора мисијата во живо сведоштво, во визуелна хроника што ја надминува ограниченоста на зборот и ја овековечува материјалната и духовната култура на Македонија и Македонците.
Одекот на оваа експедиција е силен и далекосежен. Европските научни центри – Париз, Минхен, Брисел и Санкт Петербург – со внимание и восхит го препознаваат значењето на оваа мисија. Таа станува дел од пошироката европска научна дискусија за византиското наследство, внесувајќи ја Македонија во мрежата на културни и историски истражувања. Научните кругови ја согледуваат не само како географски простор туку и како културна целина со сопствена тежина и значење. Со тоа, мисијата на Кондаков не е само археолошко патување туку и вистинска културна револуција. Таа ја отвора Македонија пред европската научна јавност, ја вградува во големата историја на византиската цивилизација и ја претставува како земја на споменици, традиции и духовни вредности што заслужуваат внимание, почит и научна обработка.
– Голема придобивка од мисијата на Кондаков останува и збирката на фотографии, цртежи, карти (приближно 800), која заедно со архивата и теренската документација претставува непосредно визуелно сведоштво за научните достигнувања на мисијата со силен документарен, научен и културолошки импакт – вели Саше Цветковски.
Фотографијата како нова методологија
Особено значајна во мисијата на Никодим Павлович Кондаков е употребата на фотографијата – медиум што тој, заедно со својот современик Габриел Мије, го согледува не само како техничко средство туку и како вистински научен и документарен инструмент. Во епохата кога фотографијата сè уште се сметала за нова и недоволно истражена практика, Кондаков ја препознава нејзината моќ да го замрзне мигот, да го овековечи просторот и да ја претвори минливата реалност во трајно сведоштво. Збирката од околу 800 фотографии, цртежи и карти не е само архивски материјал, туку вистинска визуелна ризница – еден вид „архив на светлината“ преку кој генерации архитекти, историчари на уметноста и истражувачи првпат се запознаваат со богатството на византиската архитектура, со величественоста на фрескоживописот и со духовната длабочина на иконописот. Фотографијата тука се јавува како нова методологија што ја менува самата природа на научното истражување. Таа овозможува систематизација и споредба, создава можност за архивирање и за повторно читање на истите споменици низ различни научни призми. Во неа се содржи и естетската димензија – играта на светлината и сенката, композицијата на кадарот, внимателното избирање на детаљот – што ја претвора во уметничко дело со сопствена вредност.
Кондаков и Мије визионерски ја прифаќаат фотографијата како медиум што ја надминува ограниченоста на зборот и цртежот. Благодарение на оваа нова методолошка парадигма, Македонија не е само географски простор туку и културна целина што преку фотографијата се вградува во големата историја на византиската цивилизација. Во секој кадар се содржи не само документарна прецизност туку и духовна длабочина: мигот станува вечност, а вечноста – дел од нашата културна и секоја друга самосвест.
– Голема придобивка од мисијата на Кондаков останува и збирката на фотографии, цртежи, карти (приближно 800), која заедно со архивата и теренската документација претставува непосредно визуелно сведоштво за научните достигнувања на мисијата со силен документарен, научен и културолошки импакт. Никодим Павлович Кондаков заедно со Габриел Мије (G. Millet) e првиот во поколението на истражувачи, историчари на уметноста од крајот на 19 и почетокот на 20 век што визионерски ги согледуваат значењето на фотографијата и нејзините визуелни и документарни можности – посочува Цветковски.
Документарна архива што првпат е презентирана
пред македонската јавност
- Секоја страница е како прозорец кон светот на средновековната архитектура, кон декоративната камена пластика на олтарните прегради и капителите, кон богослужбените предмети од метал и платно, филигран и златовез, кон народното градителство и етнолошките мотиви што ја откриваат душата на Македонецот, и како индивидуа и како колектив
Со навршувањето на 125 години од мисијата на Никодим Павлович Кондаков и 100 години од неговата смрт, пред македонската културна и научна јавност за првпат се презентира целосната документарна архива. Фотомонографијата со 470 фотографии, распоредени на околу 300 страници, е повеќе од книга – таа е патување низ времето, низ слоевите на историјата и културата. Секоја страница е како прозорец кон светот на средновековната архитектура, кон декоративната камена пластика на олтарните прегради и капителите, кон богослужбените предмети од метал и платно, филигран и златовез, кон народното градителство и етнолошките мотиви што ја откриваат душата на Македонецот, и како индивидуа и како колектив. Тоа е визуелна хроника што ја претвора Македонија од 1900 година во живо искуство, достапно за современиот читател и посетител.
Изложбата, пак, е мост меѓу научната студиозност и културната меморија, меѓу архивата и живото искуство. Во неа се спојуваат минатото и сегашноста: архивските плочи и цртежи, некогаш создадени како научна документација, денес се претвораат во уметнички артефакти што ја инспирираат современата публика.
Монографијата и изложбата заедно создаваат целина што ја надминува границата на научното истражување и се претвора во културен чин. Тие ја враќаат Македонија во центарот на европската научна карта, но истовремено ја потврдуваат како земја со сопствена духовна и културна тежина.
– Монографијата и изложбата „Македонија во 1900 година“, концепциски внимателно осмислена и научно заснована, се издвојува како книга со посебно место и со посебно значење во нашата современа историографија и културна историја – рече Саше Цветковски.
Значењето на оваа изложба не се исцрпува само во презентирањето на архивата, туку се открива и во нејзината моќ да ја врати Македонија во центарот на европската научна и културна карта, таму каде што припаѓа како земја на древни споменици, духовни традиции и културни слоеви што ја надминуваат локалната рамка.
– Изложбата станува повеќе од културен настан: таа е чин на сублимација, момент кога минатото се претвора во сегашност, а сегашноста во иднина. Таа е мост меѓу архивата и живото искуство, меѓу научната студиозност и естетската доживејност, меѓу документот и симболот. Во неа се содржи не само историјата на една мисија туку и историјата на еден народ што преку културата ја гради својата вечност – заклучува нашиот соговорник. Д.Ст.
