Ако ме сретне смртта, и неа ќе ја насмеам

Хумористите се посебен сој луѓе. Ги викаат уште и сатиричари, а ако пишуваат афоризми – афористичари. Тие се задолжени за хуморот и сатирата. Професионални засмејувачи. Интересно, обично имаат тажни животи – иако не беше афористичар, туку комичар, големиот Чарли Чаплин имаше биографија исполнета со болка и страдања. Па сепак, ги засмејуваше другите, целиот свет. Таквите примери, како и примерот на нашиот гениј на хуморот и сатирата, Живко Павлов, „македонскиот Јиржи Лец“, кој замина од лицето на земјата во февруари годинава, на 85-годишна возраст, покажуваат дека тие навистина се посебен сој луѓе. Такви за кои би можело да важи дека животно мото им е: „Ако ме сретне смртта, и неа ќе ја насмеам“. Тоа значи дека тие наши засмејувачи се во некаква тајна врска и со смртта, а не само животот, кој секојдневно го исмејуваат. Ја исмеваат човековата глупост, ама изгледа дека ја исмејуваат и смртта.
Теоретичарите на комичното и оние што ги читале психоаналитичките теории за смеата, знаат на што мислам. Постојат и такви теории, кои хуморот го сметаат за единствена одбрана од сознанието дека сме смртни. На некој начин, хуморот ја исмејува смртта – не ја признава. Човекот е единственото живо суштество, од сите познати, кому му е дадена способноста да се смее. Но, исто така, тој е единственото живо суштество што е свесно дека е смртно. И токму врз тие две сознанија се гледа дека свеста за смртта и хуморот се наоѓаат врз причинско-последична врска. Ниедно животно не се смее, зашто ниедно животно нема свест дека е смртно – поштедени се животните од таа свест што носи разочарувачко чувствување на животот. И? Како да се справиме со чувството дека сме смртни? Само на еден начин: ќе се смееме. И понекогаш буквално се смееме, навистина, при средбите со нејзиното височество, смртта. Знаеме за такви примери, особено од закопите на духовитите и хумористично настроени луѓе. Таков беше, на пример, режисерот Димитар Станковски, по прекар Диме Дебелото. Со него, кога ќе се сретневме, знаевме само за смеа. Кога отидовме на последното негово испраќање, шоферот со лафетот го згреши патот до гробот, и тоа беше доволно да почнеме со радост и притаена смеа да коментираме: „Ах бре Диме, и овде ли ќе се мајтапиш со нас?“ Дади, Дац и Чоре потоа евоцираа и спомени од смешните ситуации на животот на Диме. Не сум бил на поведар закоп од тој – зар тоа кажување вицеви и анегдоти со шепот не е најголема почит кон покојникот, и зар не вреди повеќе од некој високопарен, академски, сериозен говор на гробот? И зар тоа не е доказ дека ние со смеата ја изгонуваме смртта, не ѝ признаваме дека ни зела мил човек, всушност, воопшто и не ја признаваме, зашто тој за нас е – жив преку смеата?
Човек се смее, според тоа, на бесмислата, на апсурдот, зашто нема побесмислена ниту поапсурдна работа од смртта. И нема друга подобра одбрана од бесмислата и апсурдот од смеата. Кога Живко Павлов ќе го испише афоризмот: „Апсурд е кога човекот губи време разгледувајќи часовници“, тој ја илустрира токму тезата дека се смееме на апсурди: време можеш да губиш и со она што обично служи да не губиш време – часовникот. Но има и афоризми што бараат смисла таму кајшто ја нема, бараат логика во бесмислата. Таков е на пример, неговиот афоризам: „Земјината топка треба да се преименува во Земјина коцка – многумина се коцкаат со неа“. Јасно е дека овде се кажува повторно еден апсурд, кој треба да се исправи – она со што се коцкаме (преку нуклеарни војни и загадувања) треба да биде коцка, а не топка.

Дали тоа значи дека афоризмот е сличен на поезијата, која исто така бара смисла во бесмислата? Дали афоризмот, како зен-сознание, сознание во еден миг, сознание што како гром ги сврзува спротивностите (земјата и небото), кое ги обединува согледаните сличности меѓу различни нешта, всушност, е некоја варијанта на метафоричко мислење?
Вицот, афоризмот, досетката, како и метафората ги одликува способност да се видат сличностите меѓу две навидум различни нешта, кои обичниот човек не ги гледа. Во афоризмот со земјата коцка, видена е прикриената сличност меѓу коцкањето и уништувањето на планетата, и „предложено“ е, од страна на авторот, за да се фиксира таа сличност, земјата да го промени обликот – од топка да стане коцка. Така, топката и коцката, две сосема спротивни, оксиморонски вредности, се израмнуваат. Истата функција ја имаат метафорите и оскимороните во поезијата – да го видат сличното во различното. Метафората „свеќата плаче со жешки восочни солзи“ открива речиси невидлива сличност меѓу восочната капка на свеќа што гори и солзата на жената што ја пали таа свеќа. Па зар тоа не е исто афористично (само што не е хуморно, туку сериозно)? Зар не се афористичарот и поетот браќа, зашто, за разлика од обичните луѓе што ги гледаат разликите, тие ги гледаат, со остро око, скриените сличности, аналогиите меѓу целосно различните нешта, како што се – восочната капка на свеќата и солзата на образот од жената? И поезијата и афоризмот ги приближуваат далечните нешта, ги поеднаквуваат, откриваат сличности во разликите. Кога ќерката на афористичарот и хуморист Живко Павлов, нашата поетеса Ирена Павлова де Одорико, објави, покрај поезија, и книга афоризми, сосема во духот на нејзиниот славен татко, под наслов „Афористична татковина“, таа испиша еден афоризам што, исто така, ги доближува двете различности – убиец и светец. Афоризмот гласи: „Разликата меѓу убиец и светец е броењето до десет“. На еден жесток начин се кажува: речиси и нема разлика, зашто единствената разлика е броењето до десет, односно трпението.
Кажав доволно за да сфатите дека Ирена Павлова де Одорико и нејзиниот татко, македонскиот Јиржи Лец, авторот на првата повоена книга афоризми („Пладневни кукурикања“, 1969) се стебло и гранка од исто дрво. Таа продолжува таму кај што сопре Живко. Кога се појави „Афористична татковина“, таа и самата изјави дека е гранка на тоа дрво: „Мојот татко, Живко Пaвлов, бардот на македонскиот хумор и сатира ме научи на овие нешта. Бидејќи тој ме има најдобро прочитано, сметав дека може да напише најточен текст за она што го имам напишано“. Со тоа потврди дека и таа го чувствува она што јас овде го тврдам: дека и афоризмот и метафората имаат иста структура, дека се сознание преку „електрично празнење“, но имаат различна функција – афоризмот знае да ве насмее, метафората да ве замисли. И во најновата, необјавена песна што ми ја прати, посветена на татко ѝ, Ирена ја истакнува сличноста меѓу поезијата и афоризмот, каде што говори за „боцкава метафора“, метафора остен, алудирајќи на тоа дека нејзиниот гениј од татко му го даде најдоброто на славното хумористично-сатирично списание „Остен“. Таму работеше, а „Остен“ без Павлов немаше да биде најпознатото списание за хумор на Балканот. Еве ги тие стихови на Ирена, која покрај тоа што е афористичарка, е и поетеса, и тоа признаена и препознаена:

Велат дека само така
Кралскиот хумор се раѓал
Ама сè си мислам
Сатирично да ја боднам
Токму со Остен
Метафората на
птиците грабливки…

Целосно е јасно дека Ирена знае дека и метафората е остен, како и афоризмот. Но бидејќи е поетеса, таа во „Афористична татковина“ експериментира со двете нешта. Како да сака да го поетизира афоризмот на татко ѝ, кој беше, краток, јасен, боцкав и остар како брич. Еве еден пример за мутација на афоризмот со поетскиот агенс, од „Афористична татковина“:

Телото е – црква.
Умот – искушеник.
Душата – исповедник.
Духот – свештеник.
Во срцето се сите
споменати нешта.

Како што може да се забележи, овде афоризмот се состои од поетски слики и поминува во петостишие. Но Павлова знае и да испали „бекхенд“ од афоризам, како и татко ѝ (зашто крвта не е вода!), па малку подолу, читаме:

Крвта не е вода.
Особено, ако е во
комбинација – со добро
виски.

Како и да е, пред да го напишам ова мое слово за неа и татко ѝ, Ирена ми откри дека татко ѝ пишувал и песни (крвта навистина не е вода!) и дека пронашла некои негови песни, објавени на негови 16 години, во списанието „Културен живот“. Јас тие песни ги немам, но би било убаво да се прочита некоја овде, кога веќе го чествуваме делото на Павлов, односно делата на Павлови, таткото и ќерката.
Сосема за крај: воопшто не ме изненади Ирена кога ми рече дека татко ѝ пишувал и поезија. Не ме изненади не само затоа што таа пишува поезија (а генот си е ген) и не само затоа што генерацијата на Павлов беше задоена со поезија туку токму затоа што афоризмот навистина може да се смета за друга страна на метафората, а и таа за друга страна на афоризмот. Освен тоа, татко ми, новинарот Верољуб Андоновски, кој ѝ припаѓаше на истата генерација, беше исто така задоен со поезија. Со Живко беа најблиски пријатели и јас Живко го помнам уште од времето кога бев дете, во старата боемска кафана „Букет“, каде што татко ми ме водеше понекогаш, кога беше дежурен во „Нова Македонија“. Таму седеа сè јунак до јунак, први во своите професии: артисти (Ристо Шишков), писатели и новинари (Бранко Варошлија), оперски пејачи (Жоро Божиков), психијатри (Миодраг Мицев) и, се разбира, хумористи – Живко Павлов. И знам со какво воодушевување зборуваше татко ми за Живко: се воодушевуваше на неговиот „вулкан од мозок“, како што велеше. Ирена ми раскажа дека го убедувала татка си да ги собере и објави своите песни; тој на елегантен начин го избегнувал тоа, иако ѝ ветувал. Јас се смеев додека тоа ми го раскажуваше, зашто јас ја имав истата мака со Верољуб. Татко ми пишуваше поезија и иако го терав, никогаш не објави поетска книга. Едноставно луѓето од таа генерација не си земаа за право да бидат први во сè, не беа лакоми за слава и ако беа добри во едно нешто, тоа им беше доволно. Си имаа свои принципи, кои не ги кршеа, и затоа и си останаа она што беа – врвни професионалци, со слободна мисла.
Навистина се радувам што овој омаж за таткото и ќерката Павлови се случува во Друштвото на писателите на Македонија, кое очигледно ги почитува и негува големите вредности на своите, исто така, големи претходници, но и на современиците, како Ирена. Ви благодарам за вниманието.

Венко Андоновски