Отворањето на Иран, царините на Трамп и БРИКС

Интервју со проф. д-р Младен Ведриш

Глобалната економија во 21 век е многу динамична, непредвидлива, склона кон турбуленции, но исто така и сè повеќе меѓузависна, отворена за иновативни решенија. Последните месеци беа обележани со конфликтот меѓу Иран и Израел, војната во Газа и Украина, тензиите во односите Исток-Запад, неконвенционалната економска политика на Трамп и подемот на БРИКС. Големите и регионалните сили се борат да ги добијат најдобриот можен статус и позиција во рамките на светската економија. Што би значело евентуалното помирување меѓу Иран и САД за светската економија, која е целта на царините на Трамп и дали БРИКС е сила на иднината – ни објасни почитуваниот хрватски економски експерт, проф. д-р Младен Ведриш.

Доколку се случи помирување меѓу Иран и САД, какви се позитивните ефекти од активното вклучување на Иран во светската трговија? Исламската Република Иран е голема земја со огромни ресурси како што се нафта, гас, минерали, текстил…
– Иран е секако голема земја со голем потенцијал, првенствено гас и нафта, некои текстилни производи итн. Иранците повторно ќе се вклучат во светската трговија на сличен начин како и пред неодамнешниот конфликт. Санкциите нема да престанат веднаш, но ниту нормалниот живот. Иран има свои пазари за енергија – Кина, Русија, а тие земји не се грижат за санкциите. Значи, тој дел од продавницата ќе работи. Прашањето за нивото на цените на енергијата останува отворено. Кина и Индија купуваат деривати и од Русија и од Иран по многу ниски цени. Дел од тоа подоцна се префрла на глобалните пазари. Иранците ќе страдаат повеќе во однос на цените отколку со самата трговија.
Секако, треба да се земе предвид дека на Иран ќе му бидат потребни значителни финансиски средства за неговиот воен буџет за да ги поправи штетите што настанаа по израелското и американското бомбардирање. Иран ќе продолжи да пумпа нафта за стандардните клиенти и за сивиот пазар. Тоа делумно ќе ја зголеми експлоатацијата. Сепак, Американците во голема мера ја контролираат трговијата со нафта и можеме да очекуваме одреден договор во триаголникот: Иран-Америка-Израел, што ќе има суштински елементи на компромис во ограничувањето на развојот на нуклеарниот потенцијал на Иран, а за возврат, Америка ќе му обезбеди на Иран пристап до странските пазари. Тоа ќе биде некаков договор зад сцената.

Како гледате на драстично високите царини воведени од Доналд Трамп во трговијата со други земји?
– Не е дека Доналд Трамп го изгубил чувството за реалност, туку се обидува да дејствува според познатата фраза „да бидеме реалистични, да го бараме невозможното“ за да го постигнеме можното. Трамп, со високиот притисок на кој работи, си отвора посилна преговарачка позиција. Сепак, тој не е неранлив. Америка увезува дел од својот увоз, од медицински производи, одредени ретки метали, па дури и технолошки решенија, и не може да ја движи својата економија без тие производи. Високите царини служат првенствено како средство за притисок, а кога фокусот се префрла на поединечни индустриски гранки, се отвораат преговори за специфични царински ставки во кои Трамп, но и Европа и Кина имаат свои адути.
Кина воведува царини токму на тие стоки, на пример житарки, кои се увезуваат од оние американски држави што го поддржуваат Трамп, така што царините ќе ги погодат гласачите на Трамп. Тарифната игра е само првата линија на подлабоките економски односи што Трамп сака да ги воспостави. Сепак, како што напиша лондонски „Економист“, „нема враќање назад“ во однос на старата индустрија. Се развија нови индустрии и нови технологии. Веројатно е дека круг луѓе околу Трамп го советуваат претседателот да се обиде да врати нешто во САД во однос на националната безбедност – односно фармацевтските производи. А што се однесува до технологијата и сè друго, прашањето е каква е меѓузависноста што постои на ниво на глобалната економија, а што е самоодржливост во потесна смисла.
Предноста на големите (САД, Кина, Русија) е што исполниле два елементарни услова за самоодржливост: храна и енергија. Ова се земји (континенти) со големо производство, но тоа не е доволно за основните потреби. Денес луѓето повеќе не живеат само од храна, возење автомобили и греење, туку всушност постои многу поразвиен круг на стоки и услуги што сите ги користиме, а тоа создава глобална меѓузависност. Сепак, рамнотежата секогаш се постигнува, само прашање е на кое ниво. Ако се спуштиме на ниско ниво на задоволување на основните потреби, постои одредена предност за САД, Русија и Кина, но животниот стандард (особено во демократските средини на Америка и Европа) бара значително повисоки стандарди на стоки и услуги од преживувањето.

Според вас, дали БРИКС како економски и трговски блок е „хартиен тигар“ или сериозна организација што може да ја надмине Европската Унија?
– БРИКС како организација има сличен проблем, иако можеби во помала мера, како и Европската Унија. Не станува збор за една земја со единствена политика каде што одлуките се донесуваат заеднички, туку е потребен консензус. Кога нешто ќе се усвои, секоја земја разгледува како тоа ќе влијае билатерално. Кога Германците преговараат со Американците, тие обрнуваат внимание на тоа што ќе се случи со автомобилската индустрија, Французите обрнуваат внимание на тоа што ќе се случи со високата мода и коњакот, што е една од посебните ставки во преговорите со САД, а Италијанците обрнуваат внимание на текстилот и прехранбената индустрија. Постојат хетерогени интереси во рамките на ЕУ, а тоа не е различно и во рамките на БРИКС. Без разлика колку добро звучи концептуално организацијата, како што е Движењето на неврзаните, таа има добра приказна (ајде да ми го кажеш ова, ајде да ми го кажеш она), но кога ќе се сведат на специфични интереси, не е баш исто. Она што Кина, Индија, а можеби и некои други земји го имаат заедничко со Западот е тоа што се релативно отпорни на класичните климатски ограничувања (фосилни горива). Тие тврдат дека она што го правеле западњаците пред еден век не може да се забрани прекуноќ. Без оглед на тоа, Индија и Кина (можеби никој не е толку избалансиран како Кинезите) развиваат зелена енергија паралелно со класичните извори на енергија. Не верувам дека БРИКС ќе стане единствена сила со единствена преговарачка позиција за краток временски период.

Која валута би можела да биде доминантна во меѓународната трговија во годините што доаѓаат? Може ли американскиот долар да ја задржи својата супериорност? Некои експерти тврдат дека евентуалната заедничка валута на земјите од БРИКС (за која многу се зборува) или можеби кинескиот јуан би можеле да станат доминантни. Дали тоа е воопшто реално?
– Силата на валутата доаѓа од силата на економијата, силата на земјата, геополитиката итн. Во однос на трендовите, улогата на доларот може да биде релативно намалена во одредени периоди. Сепак, доларот ќе остане релативно најсилен. Во кој било дел од светот, без разлика дали е Босна, Африка, Азија или овде, можете да најдете некој што држи евра во душек (во Хрватска малку повеќе), но во повеќето делови од светот, ако некој има готовина, тоа се долари, нема да има јуани во душекот. Во билатералната размена со Русија, Кина може да го користи јуанот како пресметковна единица. Сепак, кога ќе влезете на светскиот пазар, доминацијата на доларот нема да биде апсолутна, но доларот сепак ќе биде убедливо најсилен.