По повод „Missa solemnis“ на Ефтим Клетников
„Не знам дали дефиницијата за Поезијата како уметност на јазикот е сосема точна. Повеќе сум склон неа да ја толкувам како говор на битието, а јазикот како медиум низ кој тој говор се отелотворува. (…)
За мене песната е една од возможностите да се живее и да постои светот, еден од напорите да се спаси времето од ентропија, од ’рѓа и мувла, да му се даде на мигот сјај на вечност, а не на минливост“.
Овие автопоетички размисли на нашиот реномиран поет, есеист и преведувач – претставник на четвртата поетска генерација во современата македонска литература – Ефтим Клетников, се репрезентативни за неговата поезија и поетика во целина, но и за секоја одделна стихозбирка, следствено и за најновата, именувана на латински јазик како „Missa solemnis“ или Свечена миса. Изборот на латинскиот јазик е во духот на литургискиот свет јазик на римската црква, а се однесува на славниот обред/ритуал во христијанската богослужба – евхаристичката благодарствена молитва во чест на Христовото страдање, смрт и воскреснување, како можност за соединување на верниците со Бога.
Но зошто да не претпоставиме дека книгата на Клетников е своевиден омаж и на истоименото ремек-дело на Лудвиг ван Бетовен, компонирано пред цели два века и наменето за изведба во свечена концертна сала, а не за во храм?! Музиката на Бетовен од „Missa solemnis“, поради тишината на која бил осуден, е мистична и космичка; таа ги поместува границите на музиката и истовремено звучи и древно и модерно. А токму тоа е и целта на најновиот поетски ракопис на нашиот Клетников: дијалектичко единство на спротивностите, дуализам на хронотопот некогаш и сега, некаде и овде, хармонија на светото и профаното… Впрочем, суштината на религијата, смета Теодор Зелдин, е во постојаното потсетување дека „јин и јанг не се спротивности, туку интеракција“. Може да се рече дека ова е стожерна идеја што го води перото на Клетников низ поетските меандри веќе цели пет децении.
Ретко кој поет негува таква творечка доследност, несебична посветеност и континуирана, безмалу мистична, побожна вер(б)а во сакралното, светото постоење на сè во светот, како Ефтим Клетников! Од збирка во збирка, овој поет како да пополнува еден ист мозаик, движејќи се со поетската реч хоризонтално и вертикално, симболично исцртувајќи крст – оној Исусов, олицетворение на страдањето, но во име на ослободување на целиот човеков род. Не случајно, Георги Старделов, во една своја минуциозна студија, поезијата на Клетников просторно ја лоцира „на небесата, среде богомислата, среде ангелите“, „потем во земното“ (малешевското, роднокрајното) и, „најпосле, во подземјето, односно во гробот, од каде што излегуваат сенките на битието, од каде што ѕирка окото на темниот“. Со други зборови, Старделов ја промислува поезијата на Клетников како тријада сочинета од небесна, земна и подземна песна. Оваа тријада пулсира и низ стиховите на „Missa solemnis“; за илустрација ја посочувам лирската минијатура „Качунка“ како синергија на споменатите три димензии на светот/песната:
Еве ја таа качунка сјајна над снегот што ја подала
златната глава, сонот наш никогаш што не свенал,
цветот мал слеан со Големата тајна
од која потокот на пролетта блика
и светот од гробот во небо се кренал.
Проникнувањето на трите просторни димензии во светот: Долу-Тука-Горе, кои ѝ се иманентни на качунката како Битие, имплицира постојано кружење меѓу подземното, земното и небесното, дијалектика на духот и телото, на конечното и бесконечното, на животот и смртта, во крајна инстанца. „Големата тајна“ на космосот лежи во хармонијата на постоењето на Едното (качунката) во Сè (универзумот, целината): Едно, еднота, целина (…) / почеток во Едно (песна „Еднота“), и обратно, на Сè во Едно: како магнетна бура, како струја / низ сè се провира тој ултравиолет (песна „Бог“). Впрочем, асоцијациите со христијанската симболика во концептот на тројството, сфатено како признак на божественото, се, генерално, повеќе од очигледни во поезијата на Клетников; во „Missa solemnis“, тие се во симбиоза со триделната, музички оркестрирана композиција, реализирана преку три циклуси именувани „Missa solemnis“, „Дијаманти“ и „Бакнеж“ (со напомена дека третиот циклус е сочинет само од истоимената финална песна).
Освен експлицитните религиски конотации, структурата на стихозбирката може да се промислува и низ призмата на алхемичарскиот, односно творечкиот процес (впрочем, Бог кај Клетников е творец на светот). Обата процеса минуваат низ неколку фази или етапи: подготовка (воведување во ритуалот или во чинот на творење) – пурификација и усовршување (прочистување на металите или своевидно брусење на зборовите) – краен исход (спојување, Хиерос Гамос = света свадба, мистично соединување на божественото и земското, или трансформација од еден во друг облик на постоење: од обични метали во злато – во алхемичарскиот, односно, од збор до песна – во поетскиот процес). Оттаму, теоцентризмот во поетското искуство на Клетников се смета за еквивалентен на космоцентризмот: „Неговото обрнување кон бога“, вели Влада Урошевиќ во една своја студија за Клетников, „треба да се сфати како потреба од воспоставување дијалог на поетот со креативниот принцип, со врвната точка на космичкиот поредок, со универзалното начело на создавањето“. Нешто слично изјавува и самиот Клетников: „Поезијата е еден вид прарелигија и, имено, со неа човекот се објавува како религиозно битие, кога се искачува од мрак во светлина, или од потсвест во натсвест“. Или, кажано поетски:
Го заврте неколку сончеви круга
околу небото човекот колцето.
Од неговата безимена празнина
што се римува со Големото Не е
го зграпчи обликот свет на ќупот,
кој со устата отворена како првосват
почна свадбарски песни да пее.
Тој настан се случи во неолитот
во присуство и на Бог, кој за да го
наполни ќупот празен и песнопоен
заповеда да ‘рти и класа првото
жито.
(песна „Ја заврте човекот глината на колцето“)
Познато е дека во историската визија на Клетников, палеолитот и неолитот се диференцираат преку симболите на каменот како прабитие: ги чув како заедно со Господ пеат – изјавува лирскиот субјект за камењата навидум „немтури“ и „безнадежно неми“ во песната „Сите мислат“, алудирајќи на божјата вдахновеност на зборот, и на глината – човекот создаден од глина е чест симбол во најновата стихозбирка, како и во некои претходни: Од мене тој го создаде Адам – вели „презрената“ глина во песната „Дијамант и глина“; и искон е, materia prima таа глина, / во која сме со Светото Тројство вдомени – читаме на едно друго место во „Missa solemnis“.
Богатиот спектар на асоцијации поврзани со христијанството опфаќа мноштво библиски ликови и епизоди; покрај стожерната „свечена миса“ од насловот на стихозбирката, во неколку песни е тематизирана свадбата во Кана и првото чудо на Исус (претворањето на водата во вино), но и Тајната вечера и Воскресението; потем, некои култни топоси како Голгота, Синај или Содома, драматични ситуации од типот на Прародителскиот грев и изгонувањето на Адам и Ева од Едемската градина, како и Потопот и Откровението (библиската пророчка книга), а низ стиховите дефилираат: Адам и Ева, Лот, архангел Гаврил, Господ и Богородица, ангели, Свети Јован и Саломе… Еве неколку примери за илустрација: Истура без престан дождот / и грми и светка, / се свива в елипса вселената (песна „Звукот на големата катастрофа“); или: Откако Исус ја престори водата во вино / сè падна во делириум, во екстаза (…) / И сè е пијано од тоа господово вино (песна „Свадбата во Кана“); или:
-Што прават божјите честички на материјата одметници од атомите на квантната физика, седнати како Буда крснозе на синијата да вечераат од лебот на Големото ништо?
-Го откриваат спротивно од Њутн и гробот вертикалниот закон на гравитацијата.
(песна „Што прават божјите честички“)
Што прави Буда во една песна што имплицитно говори за Исусовото воскресение?! За Клетников, будизмот е сличен на христијанството по тоа што проповеда универзална љубов, истрајност во верата, проштевање и непротивење на злото. Критиката, со право, веќе констатирала дека иако чувството за божјата сеприсутност во оваа поезија е насочено честопати кон асоцијативното поле поврзано со христијанството, тоа, несомнено, има поширок круг на провениенции. Во „Missa solemnis“ проблеснуваат елементи од античката религиозна мисла (во песната „Постои секунда“, на пример) до Јунговата „анима“ во пределите на несвесното („Песна за душата – невеста“), од некои древни египетски алузии (Јас Ехнатон, ти Нефертите – вели лирскиот субјект во песната „Староегипетска сказна“), кинески мотиви (реминисценции на династијата Минг) и индиски реминисценции (поетот често се повикува на Ведите, Калидаса, Кришна…), до ликови од сказните (Снежана и џуџињата на пример, кои, во сонот на Снежана стануваат волци), но и историски личности: научници (Ајнштајн, Њутн, Тесла, Нилс Бор) и уметници (Рембрант, Микеланџело, Роден, Ван Гог). Неретко, поетот прибегнува и кон книжевни реминисценции: експлицитни – од Калидаса, преку Хајне со прочуената „Лорелај“, сè до Лермонтов и Рацин, но и имплицитни – од Џон Китс (песната „Античка стела“ на Клетников чудесно кореспондира со „Ода на грчката вазна“ на Китс) до Радован Павловски („Спијачот млад“ од песната „Скали“ на Клетников може да се смета за рефлексија на лирскиот субјект од „Младичот што спие на пладне“ на Павловски). Еве и неколку експлицитни аналогии: На лов сме со Калидаса / во шумите смарагдни на Ведите / со сонце и со сенки полни – гласат почетните стихови од песната „На лов со Калидаса“. Или, во песната „Лорелај (варијација)“, читаме:
На карпа дијамантска налактена
венчално злато, пее Лорелај.
Ја слушам таа призрачна
песна седнат на брегот на Рајна или на Вардар
што се капе во самрак и пурпурен сјај.
Ја слушам и знам гласот на
смртта е тоа, ноќното сонце од црни кристали
и зраци, ама и на пушката на Сандански
и песната ранопролетна на славеите
заклани во беломугрото грло на Рацин.
„Македонската културна традиција Клетников ја реактуализира на неколку нивоа, почнувајќи од библиските претстави во македонските цркви и манастири, па сѐ до нивното преточување во вербалниот екфразис на македонските поети од рангот на Прличев и Рацин“, ќе запише Искра Тасевска Хаџи-Бошкова по повод „симболичкиот универзум“ на Клетников. Во оваа смисла, финалната песна „Бакнеж“ во „Missa solemnis“ е негов поетски протест против историските премрежиња на Македонците и политичката одлука за промена на името. И покрај многуте дилеми, поетот не паѓа во очај и апатија, туку песната (и целата збирка) ја завршува со една визија за воскресението, за ламбата со која Исус чекори храбро / низ смртта Новиот човек подрака / со нејзината сестра близначка Бесмртноста.
Поединецот е, несомнено, „истетовиран“ со меморијата на заедницата на којашто ѝ припаѓа: народ, раса, етнос, култура, традиција, историја… Произлегува дека секој дијалог на лирскиот субјект со сопствениот идентитет, имплицира и дијалог на Јас со Другиот, на индивидуалното со колективното искуство. „Лирската свест ја смета за свој посед кружната историја во која битието е уфрлено, заробено или, поточно, целосно потопено“, вели Санде Стојчевски за „драмата на битието“ во поезијата на Клетников и заклучува дека токму затоа, таа, лирската свест, „се спознава себе како во сопственото место и во сопственото време, дури и во Едемската градина, и на тој начин учествува во создавањето на големата приказна, преобликувајќи ја на свој, крајно лирски начин“. И според Т. С. Елиот, наследството на поетот не е само националната традиција, туку целокупната светска култура.
Дијалогичноста во поезијата на Клетников, по правило, се одвива на неколку нивоа: микро – макрокосмос (Поголема е бубачката шарена / од ливадата во која светка / како ѕвезда во Кумовата слама), национално – универзално (додека маршираат пролетерите / и ја пеат Интернационалата (…) / го веат комитите над светот знамето „Смрт или слобода“), индивидуално – колективно (…глина и Адам, почеток во Едно), Ерос – Танатос (тогаш и смртта падна во делириум / и го подели со животот тајното злато), свето – профано (Што бара ангелот сега не знам / во постелата на младоженците), а преку посветените песни на одделни личности – се воспеваат и пријателството (Алдо Климан, Љупчо Коцарев, Иван Радев), или љубовта (песната „Свадбарски фустан“ е омаж на сопругата Фимка). Љубовта, најскапоцената „преѓа“ во оваа „ткаенина збита“ наречена живот, е спас дури и од пропаста на светот:
Пред катастрофа е глеј,
се тресе светот,
рид со рид, планина со
планина се удира,
и само нашиот бакнеж,
мила, додека
ангелот на апокалипсата
дува во труба,
го држи, да не се урне,
во рамнотежа него,
и уште и морето кое се искачува
до работ на усните што љубат,
и тука легнува во исконот на брегот.
(песна „Пред катастрофа“)
Со право се вели дека за Клетников поезијата е празник, ода на радоста. Оттаму и она екстатично, химнично воспевање на свадбата како „завршен чин на слевањето на половите, на обединувањето, на вкрстувањето, на проникнувањето. Но за Клетников, свадбата не е само човечки, туку и космички факт“, смета Георги Старделов. И во „Missa solemnis“, Сè е свадбарски настроено („Летна рамноденица“), и Сè со сè се венчава и сè со сè се слева (…) / И сè е празник, во литургиска екстаза („Преображение“), и сè е проштевање, љубов, и нема зло („Свадбата во Кана“). Затоа е оваа книга свечена миса! Впрочем, поимањето на поезијата како онтолошка свеченост, свеченост на битието или како „восхит од постоењето“, кажано со речникот на нашиот поет, на планот на јазикот, се разбира, има цел да го повторува постојано истиот скок кон бесконечното како естетски идеал. Следствено, поетската апострофа, односно стихот-обраќање Душо, Невесто, Ружо во „Песна за душата – невеста“ има преносно, метапоетичко значење – се однесува на поезијата/песната:
Ти си космички виор,
ѕвездена вртоглавица
во свеста, куќа преполна со тајни,
со дијаманти и со злато,
венчална одаја, невеста,
ружа што го крева во
екстаза цветотод пурпурот на првата зора,
од првиот господов ден
на создавањето на светот.
Поезијата е религија и алхемија, таа е нова космогонија – како да сака да рече Ефтим Клетников со својата најнова книга стихови „Missa solemnis“. И треба да му се верува!
Лидија Капушевска-Дракулевска
