(Живко Новески, „Мирисот на книгата“, ВиГ Зеница, Скопје, 2024)
Рецензија
Најновата книга на поетот, раскажувач и романсиер Живко Новески привлекува уште со насловот, од кој зрачат заводливоста, магијата на литературата, посветеноста на читањето. И навистина, на обречените на духовното богатство што ги населува страниците на книжевните дела, самото споменување на таа заводлива именка, книга, на некој начин им го поткрева духот, ги поведува во сферите на соништата и копнежите, сѐ онаму до крајниот хоризонтот на замисленото, на замисливото. Посебна возбуда, меѓутоа, навева од мирисот на книгата, од тој исконски повик за духовно патување, за напуштање на стеснетите, тескобни координати на плитката реалност и предавање на далечното, недосегливото, соновното, кое, пак, колку тоа и да изгледа парадоксално, најчесто се наоѓа и се пронаоѓа во нашата најблиска околина, меѓу луѓето со кои сме во секојдневен социјален сообраќај, во родниот предел, во пејзажот што нѐ опкружува.
Ваквото сознание читателот го понесува уште по прочитувањето на првите страници од оваа примамлива збирка, зашто книжевната магија еманира од описот на урбаниот амбиент, додека писателот нѐ поведува по движењето на неговиот јунак од првиот расказ, кој се упатува „од населбата Острово до центар“, и така „побрзо стасува пешки по кејот на Вардар“. Препознатлив, урбан амбиент, кој, меѓутоа, благодарение на заводливоста на раскажувачката проза, незабележливо станува обвиткан, озрачен од внатрешните размисли и чувства на книжевниот јунак, прихранувајќи ја љубопитноста со повик на маѓосната страна на секојдневните слики и настани. Во наредните раскази Новески ќе „побегне“ од градот и ќе нѐ поведе во бајковитите предели на Маврово, на таа природна, а овде и книжевна сцена, но вревата и неспокојството на градот само навидум ќе ја изгубат својата привлечност, бидејќи она што е фундамент на оваа раскажувачка проза на нашиот автор се пред сѐ душевноста, надежите, радостите и, секако, малите, а понекогаш и големите разочарувања.
Со други зборови, овие раскази на Новески се цврста плетка од чарите на амбиентот, со сите подразбрани сенчења, нијанси и преливи, и од виорот на настаните што ги нанесува и внатре ги вградува човечките судбини. Во најголемиот број раскази куќата, домот, родното огниште се осветлени со питомина, со приврзаност и со букетот спомени што се поврзани со тој централен, суштински топос на севкупната животна врвица на ликовите. Да се изгради куќа „тоа значи исконска потреба за докажување и градење гнездо за себе и за семејството“, се восфалува тој длабински нагон и порив во расказот „Микша“, зашто е тоа „куќа за внуците, за роднините и за пријателите“. Таа благородна нишка во карактерот на ликовите во расказите, па оттука и во приврзаноста на писателот спрема семејството, роднините, но, секако, и спрема пријателите, е емотивното лепило, нераскинливото врзно ткиво што вкупом ги држи расказите во кориците на збирката, но истовремено е и цврсто единство меѓу оваа примамлива проза и животот што се одвива надвор од уметниковиот зафат. Така, на пример, авторот, и преку односот на своите јунаци, но и преку сопствените, несомнено препознатливи релации, исповеди и чесни заклинања низ сугестивни уметнички потези, останува приврзан спрема блиските, сличните, добронамерните луѓе, опишувајќи ги нивните најчесто благородни, но понекогаш и двосмислени и понепроѕирни постапки и однесувања, како што е, впрочем, насекаде и секогаш тешко читлива човечката природа. Живко Новески е, значи, внимателен спрема луѓето, рековме, но исто така и исто толку и спрема природните реткости, убавини и богатства. Затоа во овие раскази, особено во оние чие дејство се случува во мавровскиот природен раскош, авторот стражари над недопрените падини, ливади и шуми и над плодовите со кои тие понекогаш се опсипани, водејќи сметка да не се случи нивна преголема, недопуштена експлоатација. Тоа ќе рече дека неговата раскажувачка проза го открива вистинскиот благороден карактер на ликовите, но и вистинското лице на самиот занеслив автор. Не само посетител туку и редовен жител на Мавровско, чија убавина „кога ќе се измешаат сите бои личи на разнобојно веленце на разбој“, Новески е вдаден во заштита на тоа веленце низ кое минуваат и срни и рисови и мечки и уште многу претставници на таа ретка тамошна фауна, како и на благородните шумски плодови, како габите, на пример. Тие мора да се чуваат од лакомци, од „разно-разни натрапници“, па нека се некои од нив и „пријатели, меѓу кои поети, новинари“, кои му се наметнуваат во Маврово, загнати по „меѓите под леските над патот, пожолтени од габи“. Па, иако дарежливиот карактер на писателот напати се провикнува: „збирај колку што можеш да носиш“, тоа треба да се разбере само онака, зашто одбранбениот инстинкт набргу проработува и мајката природа се штити со лукава стратегија. Со натрапниците, кои можеби упорно здосадуваат и преку телефон, добро е ако се постапува вака: „Отпрво ги носев на добрите места за габи, ама со време почнав да ги шетам во круг“.
Ете, толку во овој кус осврт за тематските појаси на расказите од најновата книга на Новески, во кои мирисот на книгите се меша со повејот на тревите, цвеќињата, полињата и шумите во кои „сета раскош се истурила“, како што пееше Константин Миладинов во неговата тага за југот. Тоа што, меѓутоа, се препознава како несомнена книжевна доблест е секако она што обично и најчесто се подразбира како одговор на прашањето како. Каква е стратегијата, постапката, со кои уметнички потези Новески ваквата содржина ја подига до уметнички текст. Веднаш да го потсетиме читателот на самиот почеток на првиот расказ во книгата, „Викенд во Скопје“. Таму блеска една реченица исполнета со бои, со плодови, со заводливост, една слика што не се заборава, а што е извлечена од секојдневен, препознатлив, речиси банален урбан дел на градот. Еве, читајте: „Далечниот семафор му заличе на црвен патлиџан, крупна јаготка, цреша“. При што, забележувате, реченицата е спрегната, збита, нејзините делови, елементите што ја устројуваат наидуваат во забревтан ритам, со забрзано темпо. Визуелен и еуфониски изблик. Јазичен јазол. И набргу, по неколку реченици, уште една, не толку „цветна и мирислива“, но прецизна и ефикасна споредба: „Тесните улици, слепо црево, што секој час ќе перфорира“. Иста сигурност во потегот, избрана лексика, енергичен пристап. Најава, навестување за внимателна јазична плетка, за прозно ткаење што ќе води строга сметка за секој нареден бод. И таквиот впечаток навистина се потврдува натаму низ расказите, зашто писателот на повеќе места потсетува дека на текстот не му пристапува спонтано и според некаква внатрешна инерција, туку преку размисла, процена и обмислена концепција, во склад со сопственото изградено разбирање на уметноста на прозниот израз. Па добро, на кој начин започнува расказот, како да наслушнуваме откај љубопитниот читател. „Сите раскази започнуваат од еден збор, нежна искра што расте и се разгорува во модро пламенче“. Да, но овој исказ е само една страна од очигледната, иако овде иманентна поетика за природата на расказот. Тој долго се обмислува, ферментира и се сообразува со информациите и со уката од големите мајстори, но откако тој процес ќе се одвие, тогаш „расказот се појавува во почетокот во совршена форма на јајце“, зашто „расказите сами се појавуваат обично навечер како светулки во тишина“. Значи, во согласност со ваквото разбирање на раскажувачката уметност, Живко Новески го збогатува, го разигрува, го усложнува текстот со вметнување фрагменти од народното орално творештво („тој купи земја на сува рида без вода“; „Богдан се вози на девет лози“; „Јазикот нема коски ама коски крши“, „наште срце“), како и со поначесто ѕирнување во речникот и досипување лексичка патина во текстот: дангара, басташ, вара кутара, а неретко изненадува со необичен, можеби исто така отпретан лексички бисер од наследството или, пак, со мошне допадлива кованица: своетлија. Накусо, според сево ова на кое овде накусо потсетивме и укажавме, но и според повеќе други видливи или само навестени карактеристики, својства и квалитети, најновата книга раскази на Живко Новески претставува вистинско освежување во најновата прозна продукција кај нас последниве години.
Санде Стојчевски
