Ќе заживее ли позитивниот дух на етиката и ќе се зацврсти ли моралната одговорност на луѓето?
Серијал: За должностите, одговорноста, моралот и етиката во Република Македонија (2)
Ја живееме 34-та година од воведувањето демократија и плурализам во Македонија и на половина сме од третата декада на 21 век, а никако да воспоставиме парадигма на одговорност, принципи и етички и морални вредности во заедницата. Крајно време е да изградиме вредносен систем со демократски предзнак, чија есенција ќе бидат националната и општествената традиција и култура во кои ќе бидат втемелени работната етика и моралните принципи, како и одговорноста од секаков вид (кривична, прекршочна, дисциплинска, морална). За овие неопходни предуслови за одржлив демократски поредок и слободен општествен живот во државата и општеството пишува Сотир Костов во серијалот насловен „За должностите, одговорноста, моралот и етиката во Република Македонија“
Денес, откако се намали улогата на идеологиите врз луѓето и државата, а политиката сѐ понагласено станува сервис на општото живеење на граѓаните, економијата има услови да се извиши до нивото на најважна човечка дејност. Тоа е и нормално затоа што економијата е основа на животот, поточно таа е факторот што го одредува животот. Во тој контекст етичко-економските прашања предизвикуваат исклучително големо интересирање, а етиката воопшто нуди модерни етички согледувања и норми за животот и работата на човекот.
Да се направи пресврт на вкупната култура на општеството
Кај нас во Република Македонија етичките и моралните дискусии и расправи не се многу раширени. Токму затоа во нашето општество и свест постојат многу недоразбирања околу смислата и значењето на етиката и моралот. Некои од нив се предизвикани од нашите, како досегашни така и сегашни, специфични – економски, политички и културни состојби. Ние сѐ уште недоволно сме вклучени во современите економски текови, како резултат на што имаме ограничен економски развиток и не соработуваме многу со развиените земји. Исто така, постојните социјални и етички насоки кај нас се лошо поставени. Како резултат на тоа кај нас сѐуште владее негативна духовна клима (недоволна заинтересираност за напредок и прогрес, ненаградување на работењето, неказнување на неработењето и друго).
Поразителна е присутната негрижа за етиката и моралот во Република Македонија. А токму тие, етиката и моралот, претпоставуваат одговорна единка, почитување на моралните вредности, извршување на својата должност од сите ангажирани луѓе, а особено од оние што имаат повисока и поодговорна положба, како во локалната самоуправа така и во државата. Најверојатно, попозитивен и поодговорен однос кон основните вредности и принципите на етиката и моралот може да се очекува дури по поголема измена на начинот на живеење и однесување. Бидејќи денес е време на воведување нов вид на политика/демократија/култура, со нова законодавна легислатива, неопходно е да се развијат и општите услови за новата лична одговорност во извршувањето на општествените должности.
Најпрвин треба да се направи пресврт на вкупната култура на општеството кон економските законитости, кон активирање на вкупните интереси и ангажмани на луѓето, како и кон истакнување на значењето на прогресот и развојот, кои се неопходни за квалитетот на живеењето. Мора да заживее позитивниот дух на етиката и да се зацврсти моралната одговорност на луѓето во работењето и животот воопшто. Значи, ни требаат промени за да го надминеме културолошкиот јаз, како еден од трите постојни во нашето општество, покрај работниот и организацискиот. Мора да создадеме нова култура, работна и животна воопшто. Нова индивидуална култура, на секој од нас, ама и нова организациска култура на сите работни ентитети во заедницата. Треба да го смениме постојниот начин на кој ги извршуваме работите. На ургенциите, протекциите, митото и корупцијата да им се спротивставуваме секојдневно. Нашата главна алатка нека ни биде новата работна етика, заснована на професионално извршување на задачите што ни се зададени и совесно реализирање на улогите што ги имаме како општествени актери.
Како да се постигне тоа?
Пред сѐ, треба да се има позитивен однос кон животот и работата. За тоа е потребна верба дека сѐ може да биде добро и дека ќе надвладеат добрите луѓе и намери, како и правилните морални норми на животот. Работите и нештата треба да се гледаат, сфаќаат и прифаќаат од нивната убава страна. Треба да се прифати дека од секој проблем има излез. Потребно е луѓето да се мобилизираат, организираат за да се најде решението. Всушност зборуваме за оптимизам во животот, за што е потребно позитивно мислење („биди позитивен!“).
Позитивното мислење и позитивната духовна промена најдобро ги има опишано Норман Винсент Пил во неговата книга „Принципот на современото позитивно мислење“, во која истакнува: „Позитивното мислење претставува основен процес на една ментална и духовна промена, во која единката се менува од самоограничување до самодокажување, од назадување кон напредување, од пораз кон успех. На оној што размислува позитивно тешкотиите не му внесуваат забуна и тој не се обидува да се извлече од нив… Оној што мисли позитивно нема во неволјата да реагира емотивно, сфаќајќи дека човечкиот ум не може да го даде она најдоброто од себе кога е налутен или е потресен од чувствата. Оној што размислува позитивно свесен е дека само со мирен, дури и со студен разум ќе може да ги открие оние непристрасни, рационални идеи што ќе го доведат до умни животни решенија…“
Повеќе од јасно е дека за решавањето на проблемите во Македонија треба да мислиме и размислуваме на нов начин. Идејата за „мислење на нов начин“ ја даде американската интелектуалка Флоренс Шин, која создаде ново движење, чија цел е да се постигне животен успех. На тој план таа во својата книга „Играта на животот и како да ја играме“ истакнува: „Повеќето луѓе го сметаат животот за борба, но тој е и игра.
Меѓутоа тоа е игра што не можеме да ја играме успешно ако не ги познаваме духовните закони. Што ќе посее човекот, тоа и ќе ожнее. Тоа значи дека на луѓето ќе им се врати според нивните идеи, зборови и дела. Што ќе се даде, тоа ќе се добие. Ако човекот мрази – ќе му се врати со омраза, ако дава љубов – ќе добие љубов, ако критикува – ќе биде критикуван, ако лаже – ќе го лажат. Идејата за животот игра главна улога во играта на животот. Она што човекот си го замислува и си го претставува, тоа порано или подоцна ќе му се појави во животот“.
Човекот има неограничени можности за етичко избирање. Потребно е да направи правилен избор на вистинските вредности. Тоа претставува избирање на животниот пат, а тоа е патот на вистинските идеали, вредности, норми и постапки. Тие му даваат чесност на човекот. Таа е морален идеал – совршена етичка цел во животот, вредност – вистински избор за она што навистина е исправно и важно, норма – барање и водач во дејствувањето, т.е што мора да се прави или што не смее да се избегнува, и постапување – добро однесување, кое е израз на моралната свест, на избраните вредности, на добро поставените и прифатени норми, како и на етичката, личната и општата култура.
Секогаш треба да се биде чесен, за сѐ и кон секого!
За чесност е неопходна совест. Совеста е чиста морална свест, сознание на човекот за себе, за луѓето и нештата што го опкружуваат. Таа е етичка мера на личното постапување. Метафорично кажано, совеста е внатрешен судија за личните морални идеи и дела на човекот. Големиот мислител и филозоф Сократ е татко на совеста. Според Сократ, совеста е етичка сила во човекот, која решава за најважните прашања на етиката и му го покажува на човекот правиот пат во животот. Човекот треба да ја консултира својата совест секогаш кога треба да донесе тешки решенија. Совеста е тој краен збор на етиката во нас, кој нѐ спречува да правиме зло и кој нѐ прекорува кога не правиме добро.
Затоа совеста е вистински внатрешен судија, кој кога не постапуваме добро, прави да се јадеме во себе („гризење на совеста“), а кога правиме добри работи, прави да сме мирни („мирна совест“). Најдобар опис на совеста и на нејзиното влијание врз човекот има дадено германскиот филозоф Јохан Готлиб Фихте. Тој дава дефиниција за гласот на совеста. Притоа вели: „Гласот на мојата совест во секоја посебна пригода на моето постоење ми заповеда што треба определено да сторам во таа ситуација, а што во неа треба да избегнувам. Само ако го слушам внимателно, тој глас ме придружува во сите настани во мојот живот и никогаш не ми го откажува своето учество кога треба да дејствувам. Тој непосредно го изложува својот став и безотпорно ја поттикнува мојата согласност – јас немам сила да му противречам. Да го слушам тој глас, чесно и непристрасно да му се покорувам – тоа е мојата единствена позиција, тоа е крајната цел на моето постоење. Тогаш мојот живот престанува да биде празна игра, без вистина и без значење. Нешто треба да се случи, и тоа токму тогаш зашто мојата совест го бара тоа од мене, а јас сум дошол во таква ситуација што совеста наложува да го сторам тоа. Јас постојам само за тоа – имам разум да го сознаам тоа, имам сила да го направам тоа“.
Во овој контекст највпечатливата мисла за совеста ја изрекол Јохан Волфганг Гете: „Никогаш нема да скршнеш од правиот пат ако постапуваш според чувството и совеста“.
Сотир Костов
