Стоти роденден на надреализмот

Оваа година се отворени голем број изложби посветени на надреализмот. Големата инсталација „Замисли! Сто години надреализам“ беше отворена во февруари во Брисел, а од 4 септември се пресели во „Бобур“ во Париз, од каде што потоа ќе патува во Хамбург и Мадрид во 2025 година, па сè до САД, каде што ќе заврши во 2026 година во Музејот на уметноста во Филаделфија. Секоја институција ќе претстави свој посебен агол и ќе придонесе за патувачката изложба

Годинава се навршува еден век од објавата на „Манифестот на надреализмот“. По тој повод во парискиот центар „Бобур“ се отвори голема изложба посветена на надреализмот, сигурно еден од најголемите ликовни настани во светот. Во текот на оваа година се одржуваат повеќе изложби по повод ова движење, кое остави длабока трага и на социјалната и на уметничката сцена, а чие силно и единствено влијание се чувствува и денес.
Светските весници и портали, меѓу нив и „Артњуз“, нè потсетуваат на „Манифестот на надреализмот“, објавен во октомври 1924 година и на неговиот творец Андре Бретон (1896-1966), како и на сите последици што ги произведе овој текст, поттикнувајќи создавање на некои од најголемите уметнички имиња во светот. Во колумната посветена на оваа годишнина на споменатиот портал можете да најдете информации за уште една расправа, која е ставена рамо до рамо со Бретоновата – ја напишал Иван Гол (1891-1950), француско-германски поет, кој бил во близок контакт со германските експресионисти, но се нагласува дека ниту едните ниту другите не ја носат „одговорноста“ за појавата на самиот термин, за што заслугата му се припишува на Гијом Аполинер (1880–1918), поет и главен поборник на париска авангарда. Се вели дека го користел терминот во писмото од 1917 година до белгискиот критичар Пол Дерме за да го опише експерименталниот балет „Парада“ (1917).
Дефинирајќи го, пренесува овој портал, надреализмот како начин за „решавање на претходно контрадикторните услови на сонот и реалноста во апсолутна реалност, суперреалност“ и велејќи дека само слободата како поим го возбудува, Бретон ги инспирирал визуелните уметници како Ханс Арп, Салвадор Дали, Макс Ернст, Пол Кле, Рене Магрит, Хуан Миро, Ив Танги…
Првобитно со центар во Париз, движењето стана глобално по обем, се прелеа низ целиот свет, но и на нашите простори, каде што беше многу присутно – познато е дека комуникацијата меѓу нашите белградски надреалисти и француските беше исклучително жива.

Реагирајќи на ужасите и масакрот во Првата светска војна, надреалистите се обидоа да ги променат уметничките правила, поткопувајќи ги сите конвенции, потпирајќи се и на фројдовското поле на несвесното. Неговото верување дека умот може да се отклучи преку психоаналитички методи, особено толкувањето на соништата, имаше огромно влијание врз Бретон, кој се интересираше за менталните болести уште пред да влезе на уметничката сцена. Додека служел во медицинскиот корпус на француската армија во Првата светска војна, Бретон бил стациониран на одделение во Сен Дизие каде што војниците биле лекувани од посттрауматски шок, а таму наишол на примена на теоријата на Фројд додека се грижел за пациентите, за што разговарал опширно во разговорите што Андре Парино ги водел со него на француското радио од март до јуни 1952 година. За првпат се објавени во Франција истата година од изданието на компанијата „Галимар“, додека на српски се наоѓаат под наслов „За надреализмот“ како издание на „Службен весник“. Бретон, всушност, веруваше дека потсвеста може да ја ослободи уметноста од нејзините конвенции преку автоматизам, процес што го остави вниманието на непречениот тек на имагинацијата – „чиста состојба што предлага да се изрази вистинското функционирање на мислата во отсуство на каква било контрола по разум“.
За потсетување, посочува „Артњуз“, првиот преглед на јадрото на надреалистичката уметничка сцена можеше да се види на едно место на 13 ноември 1925 година, кога беше отворена „Изложбата на надреалистите“ во галеријата „Пјер Кол“ во Париз, каде што можеше да се видат дела од Арп, Кле, Ернст, Миро, Ман Реј, Џорџ де Кирико и други, како и Пабло Пикасо, кој даде една од неговите кубистички слики на изложба. Меѓународната изложба на надреализмот во 1938 година собра поширок избор на уметници – во соработка со Бретон, Пол Елијар, Марсел Дишан, Дали и Ернст, а беше отворена на 17 јануари во галеријата за ликовни уметности „Жорж Вилденштајн“ во Париз со речиси 300 дела од 60 соработници од 14 земји.

И оваа година има голем број изложби што го поттикнуваат сето тоа. Да издвоиме само неколку. Големата инсталација „Замисли! Сто години надреализам“ беше отворена во февруари во Брисел, а од 4 септември се пресели во Бобур во Париз, од каде што потоа ќе патува во Хамбург и Мадрид во 2025 година, па сè до САД, каде што ќе заврши во 2026 година во Музејот на уметноста во Филаделфија. Секоја институција ќе претстави свој посебен агол и ќе придонесе за патувачката изложба.
До крајот на август во Шангај, во музејот на уметноста „Пудонг“, во соработка со Националната галерија на Шкотска, беше поставена изложбата насловена „Фантастични визии: 100 години надреализам“ на која беа изложени повеќе од сто дела (слики, скулптури, колажи, книги, фотографии) ќе бидат достапни за јавноста), чии автори се педесетина уметници, меѓу кои Дали, Магрит, Миро, Леонора Карингтон… Во Минхен, во „Ленбахаус“, од средината на октомври оваа година до почетокот на следниот март ќе биде отворена изложбата „Дали да живееме овде? Не, благодарам: надреализам плус антифашизам“, што го наследува фактот дека ова движење отфрла секаков облик на репресија, од фашизам, преку колонијализам, до авторитаризам. В.Д.