Со развојот на македонското револуционерно-ослободително движење кон крајот на 19 и почетокот на 20 век, официјалните османлиски власти, некогаш по сопствена иницијатива, а другпат по сугестија на големите сили, пристапувале кон амнестија на македонските политички затвореници – револуционери
Османлиските власти и чинот на помилување кон носителите на револуционерно-ослободителното движење во Македонија (2)
Со започнувањето на процесот на општата амнестија било отворено прашањето за водачите на ТМОРО и за поединечни војводи. Со овој чин власта настојувала да ги евидентира илегалните водачи на македонското движење, а потоа да ги протера надвор од границите на османлиската држава. Сепак, понудената можност во почетокот изгледа била прифатлива за некои поединци на ТМОРО на кои им дотежнал илегалниот живот. Бугарскиот трговски агент во Битола, Андреј Тошев, на 22 март (ст. стил) 1904 година го информирал бугарскиот дипломатски агент во Цариград, Григор Начович, дека „неколцина од шефовите на Внатрешната организација, како: Анастас Лозанчев, Ѓорѓи Сугарев, Пере Тошев, Дамјан Груев, Петре Ацев, Ѓорѓи Пешков, Михаил Чеков, Тане од Горничево и други“, преку свои роднини се обиделе да се консултираат со него дали има опасност од нивно апсење доколку ѝ се предадат на власта. Бидејќи А. Тошев не го знаел ставот на османската власт во врска со ова прашање, тој за совет се обратил до бугарскиот дипломатски претставник во Цариград.
Првично постигната согласност за амнестија под одредени услови
Во извештајот од 5/18 април 1904 година А. Тошев го информирал Г. Начович дека во врска со прашањето за амнестија на илегалните водачи на Внатрешната организација, рускиот конзул во Битола се консултирал со рускиот цивилен агент при генералниот инспектор, господин Демерик. Притоа, Демерик истакнал дека Хилми-паша се согласил амнестијата да ги опфати сите под одредени услови. Според тоа, прикриените револуционери требало да ѝ се предадат на власта во местата каде што се кријат, да поднесат писмена гаранција за потчинетост (declaration de soumission), а потоа ќе бидат ескортирани до границата на државата каде што сакаат да заминат и тие повеќе не ќе можат да се вратат во пределите на Турција без специјална дозвола на османлиската влада. Со оглед на таквиот одговор, А. Тошев се посомневал дека „востаничките шефови“ ќе ги прифатат овие услови, па затоа решил воопшто да не ги информира додека не добие конкретни инструкции од Г. Начович. Освен тоа, А. Тошев сметал дека условот за предавање на водачите во местата каде што се наоѓаат претставувал смислена стапица од власта поради што безусловно требало да се отфрли. Истовремено Тошев сметал дека поголемиот дел од „шефовите“ на Организацијата од своја страна ќе постават такви услови што османлиската власт несомнено ќе ги отфрли.
Ова сомневање на А. Тошев било засновано врз основа на едно писмо од Анастас Лозанчев. Притоа, Тошев констатирал дека писмото на Лозанчев имало форма на „еден вид ултиматум“, од кој можело да се суди за намерите на „внатрешните македонски шефови, како и за нивните аспирации“. Затоа А. Тошев пишува дека тие луѓе „не можат да излезат од магичниот круг во кој одамна се вртат, за најпосле да разберат дека сè што се посакува не е толку лесно остварливо“.
Условите што ги поставил Лозанчев во своето писмо се следниве: „1. Ослободување на политичките затвореници што се наоѓат во земјата и на оние на заточение; 2. Ослободување на затворениците осудени ’за крв‘, доколку престапот е извршен од политички причини; 3. Ослободување на затворениците за национални прашања, дури и кога е извршено убиство; 4. Амнестија на востаниците и четниците што извршиле разни престапи од приватен карактер, како и на побегнатите од Битолскиот затвор; 5. Полна и безусловна амнестија на сите востаници и емигранти. Забелешка: Под безусловна амнестија подразбирам таква што не е поврзана со разни изјави, заклетви, предавање на оружје и слично; 6. Амнестираните, какви и да биле тие, да бидат под заштита на странските агенти. Турската влада да не може да ги испрати по родните места или да им прави какви било ограничувања“.
Османлиите продолжиле да ги прогонуваат востаниците
Во меѓувреме, додека било отворено прашањето за амнестија и додека течел предвидениот рок за тоа, власта продолжила да ги прогонува четите. Тоа дополнително ја зголемило недовербата кај одредени војводи. Ова сомневање било поткрепено по фаќањето на војводата Александар Турунџиев кај с. Аетос (Леринско) и неговото сместување во Битолскиот затвор. Според А. Тошев, со таквите постапки власта настојувала да го искористи времето и со помош на грчки шпиони да стави рака врз повеќе четници и војводи, а потоа да се правда дека тие не подлежат на амнестијата бидејќи не се предале во предвидениот рок.
Прашањето за амнестија на нелегалните раководители на ТМОРО било третирано на средбата помеѓу бугарскиот трговски агент и битолскиот валија на 8/21 април 1904 година. Тогаш валијата го запознал А. Тошев со содржината на една телеграма што ја добил од Цариград во врска со прашањето за амнестија на водачите на Организацијата. Според А. Тошев, содржината на телеграмата била двосмислена, освен делот во кој се барало од Тошев да ги даде имињата на сите „шефови и четници“ што сакале да се предадат. Во неа изречно се споменувале Анастас Лозанчев, Даме Груев, Ѓорѓи Сугарев, Ѓорѓи Пешков и Петар Ацев, кои, наводно, сакале да се предадат. А. Тошев смета дека споменатава телеграма, всушност, претставувала своевидна стапица за тој да стане посредник помеѓу шефовите и четниците, од една, и власта, од друга страна. Поради тоа А. Тошев возвратил дека тоа не е негова работа и дека тој не може да биде посредник меѓу власта и оние што сакаат да се предадат. Меѓутоа, сепак додал дека споменативе лица треба да се амнестираат, а за тоа е нужно да се издаде втора објава специјално за нив, со јасни и точно дефинирани услови.
Тоа било неопходно бидејќи меѓу предложените услови од страна на Хилми-паша што биле пренесени преку рускиот конзул и изречените зборови на битолскиот валија имало голема противречност. Така, наспроти условите од Хилми-паша, валијата истакнал дека амнестијата ќе биде на општа основа и дека од амнестираните зависи дали ќе останат во Македонија или ќе заминат за Бугарија. Поради тоа, А. Тошев сметал дека ова прашање целосно би требало да се уреди во Цариград за да не дојде до недоразбирања, какви што биле иницирани од Балканската телеграфска агенција, според која, шефовите А. Лозанчев, Д. Груев и Ѓ. Сугарев, наводно, сакале да се предадат. А. Тошев во извештајот до Г. Начович од 9/22 април 1904 година потенцирал дека до него, освен писмото на А. Лозанчев, не се обратил никој од шефовите и четниците на Организацијата за совет или со барање за амнестија. Истовремено истакнал дека тој не презел ниедна постапка пред луѓето на Организацијата и дека нема ни да преземе ништо слично додека прашањето не се реши конечно и додека не добие инструкции за тоа.
Австроунгарскиот конзул известил за недоразбирања при спроведување на амнестијата
Австроунгарскиот конзул во Битола, Август Крал, во својот извештај од 26 април 1904 година до министерот за надворешни работи, грофот Агенор фон Голуховски, известил дека при спроведувањето на амнестијата честопати имало противречни решенија, кои предизвикувале недоразбирања и одложувања. Тоа произлегувало оттаму што валијата истовремено се обраќал до генералниот инспектор и до Високата порта, иако во согласност со Мирцштершките реформи и обврските што произлегувале од нив валиите биле лишени од правото на директна комуникација со Цариград во врска со прашањата поврзани со реформите, се разбира, ако притоа инструкциите на генералниот инспектор не претставувале пречка во управувањето.
Во истиот извештај Август Крал навел дека од „компетентни извори“ разбрал оти „шефовите како Груев“ воопшто не мислеле на доброволно предавање за да не се компромитираат меѓу своите луѓе и дека за тоа не биле овластени од Комитетот. Тие отворено изјавувале дека „можат да ја напуштат земјата кога сакаат, без содејство на Турците“. А. Крал додал дека предавање му било дозволено единствено на поранешниот член на главниот штаб Анастас Лозанчев поради болест. Бугарскиот трговски агент во Солун, А. Шопов, на 4/17 мај 1904 година го информирал Г. Начович дека предвидениот рок од 40 дена за предавање на четниците истекувал на 10/23 мај 1904 година и дека сè уште не се предал никој. Поради тоа, Шопов констатирал дека би било поправедно споменатиот рок, наместо од 13 април, да се смета од денот на пристигнувањето на европските офицери, бидејќи претходно се ширеле гласови дека извесни водачи на некои чети, наводно, се согласиле да го положат оружјето и да се предадат само пред европските офицери.
Ниедна чета не го искористила рокот за положување на оружјето
Генералниот инспектор на македонските вилаети, Хусеин Хилми-паша, на 7/20 мај 1904 година го информирал бугарскиот трговски агент во Солун, А. Шопов, дека ниедна чета не го искористила рокот да го положи оружјето и да ја искористи амнестијата. Притоа изразил подготвеност за продолжување на дадениот рок. Прашањето за положување на оружјето и правото на искористување на прокламираната амнестија останале актуелни и по истекот на предвидениот рок. А. Шопов, во извештајот од 14/27 мај 1904 година до Р. Петров, истакнал дека солунските конзули и воопшто туѓинците биле на мнение дека четите треба да го положат оружјето и да се предадат. Во таа смисла, кореспондентот на „Тајмс“, господин Баучер, кој престојувал во Солун, истакнал дека четите со својата активност оставаат лош впечаток во Европа, а со тоа му прават и лоша услуга на македонското дело. Во истиот извештај А. Шопов истакнува дека, според неговите сведенија, началниците на Внатрешната организација сè уште немале решено каков став да прифатат во врска со споменатото прашање, дека се колебаат и ги продолжуваат меѓусебните преговори. Притоа, наведува дека меѓу нив имало луѓе што сметале дека четите извесно време би требало да исчезнат од планините, но повеќето сметале дека четите требало да продолжат да дејствуваат каде што можат.
А. Шопов додал дека неколку четници од Ениџевардарско изразиле подготвеност да го положат оружјето, меѓутоа, тоа им било забрането од началникот Апостол Петков. Овој македонски војвода на 3/16 мај 1904 година со писмо се обратил до солунските конзули и истакнал дека четите нема да го положат оружјето сè додека не бидат спроведени реформите. Обраќањето на А. Петков до солунските конзули, всушност, било испровоцирано од нивната писмена покана од 24 април / 7 мај 1904 година со која барале да го положи оружјето.
Ова писмо претставува своевиден манифест на македонската револуционерна борба. Во него, меѓу другото, пишува: „Особена радост ни претставува поканата од Европските Конзул каде што тие нè канат да ѝ се предадеме на власта. Тоа би го сториле на драго срце, ако до денес беше направено некое чувствително подобрување на денешниот режим… Само по воведувањето реформи, подносливи за христијанското поробено население, би можеле да ја прифатиме Вашава покана. Турчинот само ветува и лаже пред светот, а ништо не извршува… Македонското население, гледајќи ги турските лажни ветувања, е спремно да ја лее својата крв, со надеж дека ќе се здобие еден ден со очекуваната полна слобода, и да го сметне од себе турскиот петвековен гнет. Зарем Македонецот не е човек, да живее слободно? Зарем Македонецот не е слободен да го дише чистиот воздух и да му се радува на слободниот политички живот, како што се радуваат слободните народи? Македонецот е веќе уверен, дека сè дури се наоѓа под Турчинот, ништо сигурно нема за него: тој не е сигурен за својот живот, не е сигурен за своите мили и драги дечиња, за честа на жената и на своите ќерки, за својот имот итн. итн. Таа несигурност го натера Македонецот да го земе оружјето в раце и да се бори со Турчинот. Тој не жали зашто ќе умира од куршумот на непријателот и е спремен да го прави тоа сè до денот на неговото ослободување. Тој веќе не се плаши од непријателот, дури и од една европска окупација за сметка на неговите национални интереси… Жално е пред очите на цивилизирана Европа Македонецот и потаму да робува. Нека крвта на тоа невино население и потаму се лее пред Европа. Нека турските ѕверства се вршат и потаму пред очите на европските конзули. Нека тие и потаму ги бранат интересите на Турчинот, за сметката на невиниот Македонец. Посочете ја правдината, каде и кај кого е? Прави ли лошо еден народ кога востанува против еден неподнослив и тежок режим? Да, да се лее крв христијанска во дваесеттиот век од еден иноверец ‒ Турчинот пред очите на Европа и нивните луѓе е несовесно. Европската дипломатија е виновникот за сите маки. Ако дипломатијата сака, тогаш за еден месец робот ќе биде вон од границите на ропството. Четите се борат за еден самостоен политички живот.“ Австроунгарскиот конзул во Скопје, Богумил Пара, во извештајот од 24 мај 1904 г., до министерот за надворешни работи, грофот Голуховски, известил дека во согласност со османската објава за амнестија, во Скопскиот вилает ни еден комита не се пријавил да го предаде оружјето. Напротив, мнозина очекувале дека по истекувањето на рокот Турците ќе преземат еден општ поход за да ги исчистат вилаетите од револуционерните елементи.
(продолжува)
Проф. д-р Ванчо Ѓорѓиев
Авторот е редовен професор на Институтот за историја на Филозофскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје
