Белезите на Скопје исчезнаа во секунди, помошта се памети вечно

Во земјотресот исчезнаа повеќе симболи на Скопје – Домот на армијата, Стариот театар, зградата на Народната банка, хотелот „Македонија“ бил срамнет со земјата, а урнат бил и поголемиот дел од железничката станица подигната во 1938 година. Поради јачината, во главниот град до темел биле урнати 15.800 стана, двојно повеќе биле оштетени, а повеќе од 200.000 луѓе останале без покрив над главата

Шеесет и една година од катастрофалниот скопски земјотрес и дотогаш невидената светска солидарност

На 26 јули 1963 година, во 5:17 часот, Скопје се соочи со земјотрес од 6,1 степени според Рихтеровата сеизмичка скала, кој траел 20 секунди, а со помалите потреси до 5:43 часот. Под урнатините животот го загубиле 1.070 граѓани, од кои 478 мажи, 430 жени и 162 деца. Од земјотресот биле урнати 15.800, а оштетени 28.000 стана. Скопскиот земјотрес се почувствувал на површина од над 50.000 километри квадратни, а се смета дека неговиот епицентар бил кај населбата Злокуќани.

Кој известил прв за земјотресот?

На 26 јули, во 6:40 часот, капетанот од прва класа Петар Јовиќ, благодарение на искуството од претходната поплава, кога исто така прв го известил Белград за неа, тој уште возбуден од земјотресот, необлечен, се стрчал во својата команда и преку радиоврска го известил дежурниот во воената команда во Приштина. Тој ја испратил следната телеграма: „Кај нас има катастрофален земјотрес. Итно испратете санитетски екипи“. Радио-Приштина прва ја емитуваше веста за земјотресот во Скопје околу 7 часот, што значи близу два часа по настанот. Според друга верзија, веста за земјотресот прв ја испратил мајорот Миодраг Станкиќ. Штом се случил земјотресот, тој се стрчал во својата единица. По патот се обидел преку поштата да ја објави веста, но уредите биле неисправни. На првиот телефонски столб се приклучил на меѓународната линија и воспоставил врска со Приштина. Веднаш потоа мајорот Валентин Перишиќ и поручникот Владо Николиќ воспоставиле радиоврска, а капетанот од прва класа Доминик Велиниќ и Трпко Трпковски – телефонска врска со Државниот секретаријат за народна одбрана.
Први фотографски и телевизиски снимки направил американскиот фоторепортер Сам Ноцела. Тој спиел во хотелот „Турист“. Разбуден од земјотресот, имал време само да ја грабне камерата и да избега надвор. Веќе во 5:20 часот ги снимил првите потресни фотографии, кои потоа ги објавил во француското списание „Пари-Мач“ и на француската телевизија. Службениците на Радио-телевизија Скопје Драги Новаковиќ и Перо Стојановски низ скршениот прозорец на зградата извлекле две камери и почнале да снимаат низ градот. Напладне, на 26 јули, во Белград беше испратена првата пратка со снимени материјали, кои уште истата вечер беа емитувани преку југословенската телевизија, а им беа позајмени и на други телевизиски студија во светот.

Македонскиот главен град Скопје – град на солидарноста

Реконструкцијата на Скопје започна веднаш по земјотресот со меѓународна помош, кога 78 држави помогнаа во обновувањето и изградбата со финансиска, медицинска и инженерска поддршка, со градежни тимови и со набавки. За првпат од 1945 година војниците на САД и поранешниот Советски Сојуз имаа можност да се запознаат и да соработуваат, бидејќи и двете држави испратија војници на помош. Познатиот уметник Пабло Пикасо донираше слика во Музејот на современата уметност, изграден од страна на Владата на Полска и архитекти од Полска.
Поради меѓународната солидарност, многу улици, објекти, па дури и сите населби ги носат имињата на државите, лицата или компаниите што придонеле за обновата на градот. На пример, поликлиниката што е донација од Романија го носи името Букурешт, неколку улици и патишта го добиле името според Мексико, Варшава, Прага, Џон Кенеди. Меѓутоа не сите именувања се официјални. Кога Обединетото Кралство испрати 49 кралски инженери, пронаоѓачот и основач на „Дексион“, Димитриј Комино, обезбедил материјали за градење рамки, доволно за изградба на две села во агломерацијата на Скопје, едно од нив наречено Дексионград. Има неколку населби во градот именувани како Шведски бараки или Руски згради.
Во октомври 1964 година Советот на Град Скопје усвојува нацрт-план, кој е резултат тимската работа на меѓународни експерти предводени од полскиот архитект Адолф Циборовски. На основа на тој план Обединетите нации распишуваат меѓународен конкурс за детално решение на централното подрачје на градот. На конкурсот учествуваат осум тима, четири од Југославија и по еден од Јапонија, Италија, Холандија и од САД. Во конкурсните решенија се издвојуваат два урбани модела.
По извршената анализа на добиените предлози му е дадена предност на моделот во кој спаѓа планот на Кензо Танге, додека планот на југословенските архитекти Радован Мишевиќ и Федор Венцлер ја добива втората награда. Но комисијата предлага двата тима да работат заедно за да го развијат финалниот план. Преку ваквата соработка ќе биде подготвен новиот урбанистички план за центарот на Скопје т.н. деветта варијанта.
Скопје почнува забрзано да се обновува. Покрај општествените, во обновата се подигнати и голем број станбени објекти со кои се оформува центарот и новите квартови. Според податоците, масовната изградба на поголеми објекти започнува најпрвин во центарот на Скопје, и тоа во состав на т.н. Градски ѕид, кој е идејно дефиниран со конкурсниот проект на Танге. Но со деветтата варијанта се отстапува од конкурсната идеја за Градски ѕид оформен со повеќекатни терасести блокови, кои се заменети со станбени кули и ламелни станбени блокови. Д.Ст.

Врежано во човечката меморија за трагичниот настан: слики, мирис, звуци…
Морничавите звуци на гавраните останале во сеќавање

Утрото на 24 јули 1963 година младиот Јордан Анастасовски ја напуштил семејната куќа во Дебар Маало и заедно со својот пријател се качил во легендарното „фиќо“ и заминал на одмор – неговата крајна дестинација била Цриквеница, Хрватска. Бидејќи патот бил долг, на 25 јули двајцата сопатници решиле да одморат во Загреб, а следното утро да го продолжат патувањето.
На 26 јули пријателите пристигнале во Цриквеница. Пред да се сместат и распакуваат, Јордан Анастасовски се упатил кон една од куќите со намера да побара вода за освежување. Најверојатно поради говорот, домаќинот на куќата го запрашал Јордан од каде е, на што Јордан одговорил дека пристигнува од Скопје. Откако Хрватот го слушнал одговорот, го поканил да влезе во куќата каде што бил вклучен телевизорот и му пренел дека Скопје е уништено. Веста и сликите од ТВ-екранот за младиот Јордан биле како гром од ведро небо. Првата мисла му била дали членовите на неговото семејство се живи, но останал во недоумица бидејќи не можел да воспостави контакт.
Веднаш се упатил кон својот пријател и му пренел дека Скопје е уништено. Повторно се качиле во автомобилот и се упатиле кон Скопје, по истиот пат по кој и пристигнале. По некоја случајност, задната шофершајбна на возилото била скршена, следствено двајцата пријатели постојано биле прашувани каква е ситуацијата во Скопје, мислејќи дека е оштетена во текот на земјотресот. По долгото и напорно патување, Јордан Анастасовски пристигнал во Скопје и се упатил кон својот дом. Глетката била ужасна, но неговата куќа не била урната. Набрзо започнал да трага по своето семејство, а среќата повторно му се насмеала кога ги пронашол живи и здрави во градскиот парк, сместени во шатори. Јордан Анастасовски и неговото семејство живееле еден месец во шаторите. Долги години Јордан се присеќавал на морничавите звуци што ги испуштале гавраните од околните дрва, додека бегале исплашени од постојаните помали потреси.

„Нова Македонија“ прва објави анализа за причините на земјотресот

Во септември 1963 година весникот „Нова Македонија“ ги објави ставовите и анализите на Душко Манаковиќ, тогашен доцент на Природно-математичкиот факултет во Скопје, за причините за земјотресот од 26 јули 1963 година. Според Манаковиќ, Македонија со поголемиот дел зазема стар планински масив – Родопски. Но на ова подрачје тој масив во далечното минато се разделил на Родопски масив лево од Вардар и Пелагонски масив, истакнува Душко Манаковиќ во својот текст за „Нова Македонија“. Во понатамошната анализа, споменатиот научник вели дека помеѓу овие два дела на Родопскиот масив се протега во вид на некој огромен ров, широк 70 километри, долината на Вардар, таканаречената Вардарска зона. Манаковиќ исто така вели дека поради поместувањето на раздвоените делови на планинскиот масив, Вардарската зона денес има карактеристичен изглед, односно одделни делови се спуштени, а други се издигнати. Сеизмичките движењата на Вардарската зона, според Манаковиќ, може да бидат вертикални и хоризонтални или во обата правци истовремено. Тој нагласува дека бреговите на огромниот ров во Вардарската зона се многу нестабилни, се движат и повремено предизвикуваат земјотреси од различни јачини и видови. Д.Ст.