Преродбенските пројави на македонството (9)
Бугарија е должна „насекаде да ги чува интересите на единството на бугарското племе“, независно каде се наоѓа и колку е малобројно. „Не се знае дали некогаш нивната услуга нема да ѝ биде мошне пожелна и многу скапа“. Бугарија, вели, треба да биде уверена дека „во Македонија живее еден од секоја страна несомнен контингент Бугари“, на кои треба да им ги посветува, по добро обмислен и со постојанство спроведуван план, сите должни грижи…
Пишува д-р Блаже Ристовски
Книгата „За македонцките работи“ на Мисирков и неговото предавање во Белград ги засилија спогодбарските процеси на Балканот за идната поделба на Македонија – пред стравот дека може да се реализира автономијата на Македонија. Затоа и угледниот белградски професор Андра Гавриловиќ во априлскиот број од новосадското списание „Бранково коло“ (1904) ја објави опширната статија „Пред четврта книжевност“, во која, откако се залага „за еден литературен јазик на словенскиот југ“, авторот загрижено алармира дека, покрај трите словенски јазици и литератури – српскиот, бугарскиот и словенечкиот, се појавуваат и четврти јазик и „четврта литература и воопшто духовна култура на словенскиот југ“, како „оправдување во поклопувањето со една научна теорија“ (мислејќи на пишувањето на В. Јагиќ), па јавно конкретизира: „Тоа е теоријата на проф. Јагиќ за постанокот и развитокот на јужнословенските јазици, која како научничка поставка има своја основа, но која, изговорена со јазикот на партикуларното гледање, води кон непожелни резултати. И токму тоа покажува: како треба во времето да се гледа на идната духовна култура македонска“.
Нова појава на словенскиот југ
Потпирајќи се врз ставот на академикот Стојан Новаковиќ за „политичкиот момент, т.е. можноста за поуспешна агитација во Македонија, чија цел би била идната духовна заедница на Македонија со другите српски покраини“, Гавриловиќ наведува: „Зимоска во Белград и во уште некои градови на Кралството Србија гостуваше Македонската театрална трупа под управата на Црнодримски. Таа прикажуваше на македонски јазик оригинални македонски драми. Со еден збор, имавме примери од новата духовна култура – литература и уметност – македонска. Не треба да се залажуваме. Она што го покажуваше Црнодримски не беше жаргон, туку проба на една туѓа култура во друг свет, онака како што чешките уметници му доаѓаат на гости на нашиот Народен театар или, уште поарно, како што на пр. Салвини пред неколку години со својата трупа гостуваше во Белград. Да го оставиме настрана тоа што Црнодримски си има по две редакции од своите драми – за Софија и за Белград – веќе и самата таа појава на неговите македонски продукции покажува оти стоиме пред почетоците на нова, четврта литература на словенскиот југ. А ние му ракоплескавме на тоа!“
Затоа проф. Андра Гавриловиќ заклучува: „Движењето на фактите што овде ги изнесовме не е јасно за секое, и за најобичното око. Тоа не се чувствува веднаш, не се гледа на берзата, не се внесува на снимките на генералштабовите. Но затоа, пак, тоа е толку порешавачко и невозможно за поправка. Чистото и трезно гледање во иднината нема да испушти од предвид, ниту пак ние можеме да се одречеме од долгот дека јазикот и нашата духовна култура, колку и да е таа инаку недостатна, го имаат во иднината на Македонија.“
Страв од македонскиот дијалект
Овој страв за осигурување на иднината на Македонија не беше само во Србија. На 18 јануари 1904 година српскиот дипломатски застапник во Софија Јован М. Јовановиќ го известува својот министер дека идејата за зближување помеѓу Бугарија и Србија почнала сè повеќе да „добива терен“ и во Софија, но дека не треба да се мисли оти тоа ќе стане брзо и лесно, па наведува: „Уште е премногу голема самоувереноста на Бугарија; премногу се јаки интимните врски помеѓу Бугарите и Македонците што некако се вткале во животот на Кнежеството; премногу е тешко да се прежалат оние жртви што Бугарија фактички ги има поднесено за Македонија; тешко им е на Македонците што се на бугарска служба да зборуваат што ѝ должат нејзе. Последново ќе ви го илустрирам со еден пример.
Вам познатиот К. Мисирков, родум од Битолскиот вилает и бугарски воспитаник, некогашен преподавател во бугарската гимназија во Битола, напиша скоро една книга ’По македонцките работи‘ на македонски дијалект. Еден член од Внатрешната македонска организација велеше дека за оваа книга пред две-три години Мисирков би платил со главата во Бугарија, а Николов, некогашниот книжар во Солун, којшто беше долго време в затвор во Беас-Куле во Солун како револуционер, го уверувал нашиот повереник дека поради оваа книга Мисиркова ќе го снајде смрт само ако отиде во Македонија.“
Бугарскиот универзитетски професор Александар Теодоров-Балан дури по три години се јави во софиското академско издание „Периодическо списание“ (за 1904) со најопширниот и најзначаен критички приказ на книгата „За македонцките работи“, под недвосмислен наслов „Една македонска теорија“. Балан констатира дека, иако книгата е „засега единствена каде што е приложена една од ’македонските теории‘ воопшто за сите најважни погледи за македонските Словени како целост“, таа не доби одзив во бугарскиот печат „каков што таа заслужува од бугарска страна“. Печатот „само го задена тук-таму лично авторот на книгата, му потфрли понекоја – ако не клевета, а тоа барем глума, самозадоволно објави дека со јазикот на својата книга г. Мисирков без да сакал докажувал оти македонските Словени биле Бугари, и си одмина“. Но, смета Балан, оваа појава заслужува многу поголемо внимание, зашто „се разгледуваат прашања од важна политичка природа за бугарската народност и државна мисла“, бидејќи Мисирков „ги убедува своите собраќа Македонци дека треба да се борат за своја народност, за свој литературен јазик, за своја – македонска култура“.
Македонија на Македонците
По деталниот критички осврт на книгата, Балан ги изведува следниве заклучоци и предупредувања: Бугарија е должна „насекаде да ги чува интересите на единството на бугарското племе“, независно каде се наоѓа и колку е малобројно. „Не се знае дали некогаш нивната услуга нема да ѝ биде мошне пожелна и многу скапа“. Бугарија, вели, треба да биде уверена дека „во Македонија живее еден од секоја страна несомнен контингент Бугари“, на кои треба да им ги посветува, по добро обмислен и со постојанство спроведуван план, сите должни грижи…
Досега се забележува дека девизата „Македонија за Македонците“ се ползува со релативно најголема расположеност како кај моќните држави за слободата на македонските робови, така и кај самите робови од разните народности. Бугарија нема причини да не ѝ служи усрдно на оваа девиза; напротив, и самата нека ја усвои како дипломатска теза… Пред оваа теорија, пред нејзиното проникливо распространување бугарската држава треба да биде на штрек. Тука нејзе ѝ се налага да промисли како во исполнувањето на нејзиниот план за грижи за Бугарите во Македонија и во поддршката на тезата „Македонија за Македонците“ би можела да ги крстоса, да ги осуети, да ги преврти во бугарска корист последиците од теоријата на г. Мисирков; зашто видовме дека г. Мисирков гони одродување на македонските Бугари, основање нова словенска литература и нова духовна култура воопшто за Словените во Македонија.
Опасности по бугарштината
Секоја бугарска влада, проникната од свеста за правиот свој долг кон бугарштината отаде Рила, ќе знае да ги одбере и да ги употреби своите средства за парализирање на плановите на г. Мисирков. Меѓу нив нека не заборава: 1) да ги проучува на место и систематски, со доста специјално подготвени луѓе, сите политички, културни и социјални услови на населението од разните племиња во Македонија; 2) да создава по можност најразновидни олеснувања за непосредни економски и културни односи помеѓу Македонија и Бугарија, кои се толку редуцирани за нашата држава со железницата Солун – Белград; 3) да воздејствува врз бугарската литература во смисла да стане таа по предмет, по израз и по писмо повеќе народна, а токму со тоа и повеќе блиска и до интересот и сфаќањето на македонските Бугари. Само при таква работа нема да произлезат опасности за бугарштината во Македонија од теориите како што е на г. Мисирков. А во таа работа, покрај трудот на владата, премногу е потребна особено соработката на бугарското општество, на книжевноста, на печатот.
(продолжува)
