Преродбенските пројави на македонството (6)
Писмо од охриѓанецот Ефтим Спространов до бугарскиот премиер: „Вам секако ви е познато дека овде во Софија дниве се основа Македонско научно-литературно другарство. Вистина, засега околу него се собрале десетина луѓе, но ако не се преземат соодветни чекори и не се протера Крсте Мисирков од Бугарија, тоа за кусо време ќе го опфати и грото на македонската бројна емиграција“
Пишува д-р Блаже Ристовски
По неуспехот на Илинденското востание настанаа судбоносни недоразбирања и расцепи во раководството на македонската револуционерна организација околу причините за поразот и последиците. Спроведувањето на Мирцштегските реформи не беше прифатливо ни за Бугарија ни за револуционерите, иако тие првпат оцртаа меѓународни граници на Македонија и ветуваа извесно обособување на политичкиот субјективитет на земјата. Појавата на книгата „За македонцките работи“ од Крсте Мисирков го постави и клучното прашање, што да се прави во иднина и врз каква платформа да се постави тоа. Во бурните дискусии на советувањата на револуционерите во Софија и на локалните собири и конгреси во Македонија се размислуваше и за ново востание „напролет“. Беше јасно дека е неопходно да се подготви општ конгрес на ТМОРО и да се ревидираат програмските документи.
На 12 ноември 1903 година некогашниот „лозар“ Ефтим Спространов запишал за Мисирков во својот „Дневник“: „Дошол да го пропагира крајниот сепаратизам меѓу Македонците. Дал в печат една брошура за истото прашање. Зборувавме долго. ’Организацијата, вели, да се обрне од револуционерна во еволуциона‘. – Добро, но ќе може ли да работи во Турција при сегашниот режим? ’Си ја изигра таа, вели, својата улога. Имаше цел да предизвика едно мешање, го предизвика‘… Зборува за книшки на македонското наречје, за граматика, за историска читанка и др. Го прашувам, има ли извор од каде да црпи материјални средства? ’Ми ветија, вели, да ми дадат учителско место во Русија, ќе добивам повеќе од сто рубли месечно, половината ќе ги праќам за тоа дело‘.“
Разочарување од Бугарија
Спространов му дал идеја на Стефан Дедов да издадат календарче „Слободна Македонија“, за кое веќе биле собрани материјалите, но немало средства за печатење. Мисирков му ветил на Дедов дека ќе му даде 50 лева, но под услов – „да биде на македонското наречје“.
Бидејќи некогашниот „лозар“ Спространов бил и таен соработник на бугарскиот министер-претседател, генералот Рачо Петров, уште на 13 ноември меѓу другото му пишува:
„Во сегашниве услови, господине министер-претседателе, кога македонското население е длабоко разочарано од Бугарија поради нејзиното држење во Илинденското востание, јас лично сум убеден дека сепаратизмот што зафаќа длабоки корени во масите во Македонија, може да стане решавачки фактор, особено ако масите ги поведат луѓе од типот на Мисирков, Дедов, Мишајков и други. Сега, по Востанието, луѓето се разочарани од некои водачи на револуционерното движење, коишто ги напуштија во најтешките моменти и се вратија во Бугарија, од каде што беа и отидени во Македонија. Бездруго, народните маси со поголема радост ќе го прифатат гледиштето на македонските националисти што проповедаат Организацијата да се претвори од револуционерна во еволуциона. Како таква ќе може легално да работи во рамките на Турската Империја. Но овој пат таа нема да има други цели, освен, преку добиената културна автономија за Македонија, да ја јакне македонската индивидуалност – преку создавање македонски културно-просветни институции на македонски јазик и создавање македонска самостојна црква, на чело со македонски патријарх“.
Спространов притоа му укажува и му препорачува:
„Како што гледате, господине министер-претседателе, ваквите идеи што веќе широко се прифаќаат од македонското население, не се ни малку за потценување за да не им се посвети високо внимание. Ако притоа додадам дека пропагаторите на македонскиот сепаратизам се зафатиле мошне студиозно и со ентузијазам да печатат книги, речници, читанки, историски учебници и граматика на македонски јазик, тогаш пореално можете да ја сфатите опасноста за бугарштината во Македонија. Уверен сум дека за мошне кратко време, освен тенкиот слој на македонската интелигенција школувана во бугарските училишта, народот ќе го отфрли бугарскиот јазик и ќе го прифати македонскиот, односно мајчиниот, бидејќи ќе нема потреба да го учи, како што прави сега, со бугарскиот јазик“.
Бугарската полиција почнала да ги следи неговите контакти со „националните сепаратисти Мисирков и Дедов“, па Спространов се правда:
„Според добиените од Вас инструкции, јас не се протиставив на искажувањата на Дедов и Мисирков, дури и во извесна смисла им дадов на знаење дека сум со нив. Сметам дека неправедно сум сомничен од овдешните власти за наводно ширење на македонскиот сепаратизам меѓу Македонците во Софија… Меѓутоа, принуден сум и самиот да признаам дека сепаратизмот што се шири во Македонија можеби во моментов е единствениот излез за мојата татковина. Не би било лошо, господине министер-претседателе, ако априори не се отфрли сепаратизмот и од Вашата влада, но да му се даде белег на политички, а не национален сепаратизам. На таков начин јазикот и натаму ќе биде крвна врска меѓу Македонија и Бугарија“,
Загрозено бугарското дело во Македонија
Бугарскиот премиер останал ужасно изненаден од писмото. Уште утрето рано шефот на претседателовиот кабинет му донел на Спространов жесток одговор и отказ од службата. Уште на 24 ноември 1903 година Спространов му одговорил:
„По сè изгледа, не сте ги сфатиле моите добри намери во писмото од 13 ноември оваа година и ми ја откажувате натамошната служба во доменот на политиката. Велите, господине министер-претседателе, дека моите сугестии во однос на македонското национално движење се тенденциозни и провокаторски… Но ме чуди и Вашиот став бескомпромисно да се борите против секаков македонски сепаратизам… Што се однесува за моето пишување по списанијата и весниците на македонското наречје, тоа го правев со единствена цел да се приближам до сепаратистите за да можам поподробно да се запознаам со нивната дејност. Ако притоа резултатот од таквата моја дејност го оценувате како штетен за бугарското дело во Македонија, јас не сум виновен, бидејќи тие списанија и весници ќе излегуваат на македонското наречје и без мои статии и творби, како што и сепаратистичкото движење и натаму ќе се шири, го сакале тоа ние или не“.
Спространов во продолжение уште еднаш сведочи за „брзото ширење на македонското национално движење, кое не само што ја зафати Македонија, туку наоѓа одзив и тука меѓу македонската емиграција, а најмногу кај интелигенцијата“. Него посебно го загрижува што веќе и Македонската револуционерна организација, сосе своите лидери, се приклонува кон движењето. На 23 ноември 1903 година во својот „Дневник“ запишал: „Денеска Мисирков ќе соберел десетина незначителни човечиња за да основале некаков книжевен кружок за распространување на неговите идеи. Дедов ми предлагаше да отидам и јас. Кога гледам дека сè е ветер без пари, откажав“.
А утрето, разлутен од писмото на премиерот, во својот одговор му пишува:
„Вам секако Ви е познато дека овде во Софија дниве се основа Македонско научно-литературно другарство. Вистина, засега околу него се собрале десетина луѓе, но ако не се преземат соодветни чекори и не се протера Крсте Мисирков од Бугарија, тоа за кусо време ќе го опфати и грото на македонската бројна емиграција“.
Народот разделен меѓу пропагандите
Спространов му ги објаснува и корените и иднината на новото движење:
„Ваквиот развој на настаните во врска со Македонското национално движење не треба да Ве чуди, господине министер-претседателе, бидејќи семето за политичка автономија на Македонија е фрлено многу одамна и тоа е лозинката на секој Македонец. Како логична последица на таа политичка автономија доаѓа и нејзиното комплетирање со национална и јазична автономија. Тоа всушност е неминовен пат за да се излезе од сегашната невозможна ситуација – народот да биде разделен меѓу пропагандите. Затоа, кога Ви пишував дека можеби е подобро за Вашата влада да ги има предвид опасностите што се јавуваат од Македонското национално движење и да биде прва, а не последна што ќе ја сообрази својата државна политика со националните тенденции на Македонците, мислев пред сè на идните односи меѓу двете земји. Зарем е тешко да се предвиди дека Србија една таква ситуација побргу ја сфаќа и се прилагодува спрема неа? Не се крие ли во тоа опасноста симпатиите на македонскиот народ да се свртат од Бугарија кон неа, ако таа го помогне етничкото издвојување на македонскиот народ, како што го правеше тоа во 80-тите години на минатиот век?“
(продолжува)
